سماع قلمسماعی منک، وجدی فیک، سکری فی کلامی لک...

«متولد شده در یک زندان، جایی که هر رنجی جایگاه خود را دارد و هر آوای غمگینی در آن خانه می­‌کند.»

شاید بسیاری مانند من، به زندانی بودن سروانتس در زمان خلق اثر جاودانه‌­اش، «دون کیشوت» فکر هم نکرده باشند؛ اما این اعتراف خود او در مقدمۀ­ این شاهکار است. میگل د سروانتس در طول عمر خود دو سه باری تجربه­ زندگی در زندان را داشته است اما دیوارهای زندان خیال او را محبوس نکرده و با شوالیۀ متوهم و شیرین­عقل خود در جاده­‌های غبارآلود اسپانیا پرسه می­‌زند.

سروانتس تنها ادیب سرشناسی نیست که مدتی دربند بوده. میان نویسندگانی حتی با همین سطح از شهرت جهانی می­‌توان افراد زیادی را دید که به دلایل و جرائم مختلفی به زندان افتاده­‌اند و صد البته بسیاری از آنان از این فرصت استفاده کرده و دست به قلم برده‌­اند و چه بسا مشغول خلق ماندگارترین شاهکار خود شده­‌اند.

در مورد علت به زندان افتادن نویسندگان نیز شاید دلایل مالی و سیاسی بیشتر به ذهنمان نزدیک باشد. عده‌­ای را عشق به نوشتن از کسب درآمدهای منظم و همیشگی واداشته و درگیر جرائم مالیاتی و بدهکاری­‌های عظیم شده‌­اند و دسته­ دیگر با قلم خود جماعتی از صاحبان قدرت و نفوذ را به خشم آورده­‌اند و مجبور به زندگی در تبعید و یا پشت میله­‌های زندان شده‌­اند. اما بسیاری از آنان هم برای تخلفاتی همچون دزدی، قاچاق مواد مخدر، تجاوز و انحرافات جنسی و... به تیغ تیز قانون گرفتار آمده‌­اند.

متولد زندان

همچون دون کیشوت آثار دیگری نیز هستند که خالقانشان زمان زیادی از محکومیت خود را به نوشتن گذرانده‌­اند اما نه نوشتن در مورد زندان و خاطراتشان پشت میله­‌ها.

سفرهای مارکو پولو از جمله آثار به یاد ماندنی است که با خاطرات بسیاری از ما گره خورده است و شاید نمی­‌دانستیم که این داستان­‌ها در حالی نوشته شده که مارکو پولو در زندان به سر می‌­برده. او که یک تاجر ونیزی بود پس از بازگشت از سفر، ونیز را در جنگ با جنوا می­‌بیند و حین این درگیری­‌ها به زندان جنوا می‌­افتد. مارکو  در زندان ماجرای سفرهایش در مسیر جادۀ­ ابریشم را برای هم­‌سلولی ونیزی خود، روستچیلو دا پیزای داستان­‌نویس، بازگو می­‌کند و این گونه «سفرهای مارکو پولو» مکتوب و ماندگار می‌­شود.

جان بانییِن نیز از نویسندگان حبس کشیده است. «سیر و سلوک زائر» داستان مذهبی تمثیل­‌گونه و رمزآلودی‌ست که او در زندان نوشته است. بانییِن به دلیل عضویت در گروه مخفی پروتستان‌­ها که نقض قانون بود و همچنین امتناع از توقف وعظ در اماکن عمومی، در زندان بدفوردشایر محبوس شد. و برای یک پروتستان مخالف چه جایی بهتر از زندان که بتواند عقایدش را بر روی کاغذ بیاورد. «گریس به ریاست گنهکاران رسیده است» اثر دیگر او در مدت 12 سال زندان نشینی است که عنوان آن اشاره به دو نامه در کتاب مقدس دارد.

«مرگ آرتور»، شاهکار دیگری که مولود سال­‌های زندان خالق خویش است. سر توماس مالوری محکومی است با ترسناک­‌ترین جرائم: دزدی، آدم‌­ربایی، تجاوز و قتل. اینکه چنین انسانی خالق اثری ادبی باشد که از نظر بسیاری محققان معتبرترین اثر در میان افسانه­‌های پیرامون شاه آرتور و شوالیه­‌هایش است، پیچیدگی و ابعاد متفاوت روان انسان را به رخ می­‌کشد. در دنیای واقعی انسان­‌ها تنها سفید و سیاه نیستند، دنیای واقعی دنیای طیف گسترده‌­ای از خاکستری­‌های میان سفید و سیاه است.

مارکی دو ساد نیز نویسنده‌­ای بود که چندین بار به اتهام همجنس­گرایی به زندان افتاد و حتی دو بار تا پای اعدام با گیوتین پیش رفت. عنوان بیماری سادیسم از نام او و به علت انحرافات و گرایشات عجیب او در روابط جنسی، گرفته شده است. او «ژوستین» یا «بدبختی­‌های اخلاقی» را در سی و چند سالی نوشت که پشت میله­‌ها به سر می‌­برد. گزیده نامه‌­های مارکی در زندان نیز با نام «120 روز در سدوم» منتشر شده است.

در این میان زندان­‌های سخت­‌گیر­تری نیز بودند که کاغذ و قلمی در اختیار نویسنده قرار نمی‌­دادند تا با پرواز خیال، خود را از بند زندان برهانند. اسکار وایلد اما از فرصت نامه نگاری که تنها روش ممکن برای دسترسی به ابزار نوشتن در زندان بود، بهره برد. اسکار که به جرم همجنس­گرایی به 2 سال حبس محکوم شده بود، «از اعماق» را به شکل نامه‌­های متعدد و در مجموع در 80 صفحه نوشت. بخت با او یار بود که مسئول زندان قلمش را پسندید، نامه­‌ها را جمع­‌آوری کرد و هنگام آزادی تحویل وایلد داد. او «ناله­‌هایی از زندان ریدینگ» را نیز در زندان سرود.

ژان ژنه هم چون وایلد برای اینکه بتواند در زندان بنویسد مقاومت زیادی به خرج داد. او برای اتهاماتی از قبیل دزدی، استفاده از اوراق جعلی و گرایش به همجنس، حبس را تجربه کرده است و در آثار او بزهکاران و طردشدگان از جامعه حضور پررنگی دارند. ژنۀ محبوس از کاغذهای قهوه‌­ای رنگی که زندانیان با آن پاکت­‌های کاغذی می‌ساختند، برای نوشتن کتاب «بانوی گل‌­های ما» استفاده کرد. حتی آنگاه که مامور زندان نوشته­‌هایش را یافت و خاکستر کرد، او کتابش را دوباره نوشت. این اثر او که بعدها به عنوان حرفه­‌ای­‌ترین اثرش نیز مطرح شد، همچون تمایلات شخصی‌­اش، محتوایی همجنس­گرایانه دارد.

«بانوی گل­‌های ما» اولین رمانی نبود که درون­مایه­‌ای جنسی داشت. جان کللند در کتاب «خاطرات زنی از جنس لذت»، برای نخستین بار از قالب رمان برای موضوعات شهوانی و جنسی استفاده کرد. او این رمان را زمانی نوشت که در زندان بدهکاران به سر می­‌برد. شاید به ذهن برسد که بهتر بود برخی از آنان همچنان از دسترسی به کاغذ و قلم محروم بمانند.

شاعرانگی در زندان

طبع شاعرانه را نیز همچون خیال گریزپای، نمی­‌توان با میله­‌ها­ مهار کرد.

«نه زندان از دیوارهای سنگی شکل می­‌گیرد و نه قفس از میله­‌های آهنی»

این بخش معروفی از «به آلثیا، از زندان»، سرودۀ شاعر سلطنت­‌طلب انگلیسی، ریچارد لاویس است که پس از قرن­‌ها همچنان زندانیان انگلیسی زبان زیادی آن را زمزمه می­‌کنند. او هنگامی این شعر را سرود که در بحبوحۀ جنگ‌­های داخلی انگلستان و به علت حمایت از چارلز اول در زندان به سر می‌­برد.

دانیل دفو خالق «رابینسون کرزوئه» نیز بارها به خاطر گزندگی قلمش علیه کلیسا و اشراف طعم زندان را چشید. «سرود قهرمان» حاصل استفاده از طبع شاعرانه­‌اش در همین سال­‌های در بند است.

در آمریکا نیز وستون لوئیس پاوند شاعری بود که به جرم فعالیت علیه کشورش در طول جنگ جهانی دوم، به زندان افتاد. «ترانه­‌ها» شاهکار منظوم اوست که چندین قسمت دارد و مشهورترین بخش این شعر بلند به نام پیزان (Pisan) در زندان سروده شده است.

سیاست­‌ورزی در زندان

زندان نه تنها فرصت خلوتی است برای شعرا و نویسندگان که تخیل را پرواز داده و از دیوارها بگریزند، بلکه گاهی مردان سیاست را نیز دست به قلم کرده است. آنها محبوس میان دیوارها و نرده‌­ها و به دور از جدال و مبارزات سیاسی فرصت می­‌یابند تا تجربیات، خاطرات و افکارشان را به روی کاغذ بیاورند. ناپلئون بناپارت شش سال پایانی عمر خود را به جزیره­‌ای در غرب آفریقا تبعید شد. او از فرصت ایجاد شده استفاده کرد و خاطراتش را نوشت.

آدولف هیتلر نیز سال‌­ها پیش از آنکه به عنوان دیکتاتور، شهرتی جهانی بیابد زندان را تجربه کرد. او که به همراه دوهزار نازی دیگر قصد برگزاری تجمعی حزبی در مونیخ را داشتند، دستگیر شد و به زندان افتاد. تحمل حبس، او را نیز دست به قلم کرد تا زندگینامه‌­اش، «نبرد من» را بنویسد.

ماهاتما گاندی که در نتیجۀ مبارزاتش برای استقلال هندوستان بارها به زندان افتاده، در یکی از دوره­‌های محکومیت خود «داستان تجربه­‌های من با راستی» را می‌نویسد. در آفریقا نیز نلسون ماندلا به علت فعالیت علیه تبعیض نژادی و به اتهام تلاش برای سرنگونی دولت راهی زندان شد. او که محکوم به حبس ابد بود، حین گذراندن مدت محکومیت خود در جزیرۀ روبن، «راه دشوار آزادی» را نوشت. البته ماندلا پس از سپری کردن 27 سال از عمر خود در حبس، بر اثر فشارهای سیاسی وارد بر دولت آزاد شد. مارتین لوترکینگ، رهبر جنبش حقوق مدنی آمریکایی‌های آفریقایی‌تبار، نیز که به جرم فعالیت­‌های ضد نژادپرستانه­‌اش اسیر زندان شد، در این مدت «نامه­‌هایی از زندان بیرمینگهام» را نوشت.

به یاد سال­‌های زندان

از میان نویسندگانی که زندانی شدن را چشیده‌­اند بسیاری از قلم توانمندشان بهره برده‌­اند و تجربیات و ماجراهای سال­‌های حبس را مکتوب کرده‌­اند؛ گاهی پس از گذشت سال­‌های محکومیت و گاهی در حین گذراندن تلخ و شیرین ایام حبس. این بخش از آثار در میان کتاب­خوان­‌هایی که دوران محکومیت خود را می­‌گذرانند، طرفداران فراوانی دارند.

فیودور داستایوفسکی نویسندۀ شهیر روسی که شاهکارهای ادبی­‌اش و تاثیرگذاری قلمش، شهرتی جهانی دارد نیز زندگی در زندان را تجربه کرده. او پس از نوشتن رمان کوتاه بیچارگان وارد جمعی از نویسندگان رادیکال و ساختارشکن روسی، معروف به محفل نویسندگان سن‌­پترزبورگ شد. عضویت در همین محفل موجب محکومیت او به حبس و حتی اعدام شد. حکم اعدام مشمول تخفیف شد اما حکومت تزاری که می­‌خواست اقتدار خود را به رخ داستایوفسکی و هم‌فکرانش بکشد، مراسم اعدامی ساختگی برای آنها ترتیب داد؛ هرچند که فیودور بعدها گفت هیچ‌گاه مانند آن لحظه خوشحال نبوده است. نتیجه چهار سال زندانی شدن در سیبری، رمان «خاطرات خانۀ مردگان» بود، رمانی نیمه اتوبیوگرافیک که برای نخستین بار شرایط اسفناک تبعیدگاه­‌ها و زندان­‌های با اعمال شاقه در سیبری را برای مردم روسیه بازگو می­‌کرد. داستایوفسکی  در این اثرش نیز طبق رویۀ متداولش نگاهی تحلیلی و رانکاوانه به شخصیت­‌های داستان دارد.

در سال­‌های نزدیک­‌تر نیز آثاری از این دست موجود است. ادوارد بانکر را شاید بیشتر برای ایفای نقش آقای آبی در فیلم سگ‌­های انباری اثر کوئنتین تارانتینو بشناسیم. اما جالب است بدانیم که او پیش از آنکه بازیگر و فیلمنامه‌نویس بشود آدم بسیار متفاوتی بود: جنایتکاری حرفه­‌ای با سابقۀ فرار از زندان. تجربیات بانکر در ارتکاب جرائم گوناگون و بارها زندانی شدن، رمانی شد به نام «هیچ جانوری آنقدر درنده نیست»؛ رمانی در مورد جنایت، خشونت و چالش­‌های زندانیان در مواجهه با جامعه و رفتن به مسیر درست. جیمز الوری، جنایی­‌نویس آمریکایی، در مورد این کتاب معتقد است که این احتمالاً در مورد آنچه که زیر پوست لس آنجلس می­‌گذرد، بهترین رمان باشد.

نورمن میلر، نویسندۀ مشهور آمریکایی، در کتابی به نام «آواز دژخیم» به زندگی و مرگ گری گلیمور قاتل می­‌پردازد. او حین نوشتن این کتاب از جک هنری ابوت، که یک قاتل محکوم به اعدام است، کمک می­‌خواهد. ابوت خاطرات و تجربیاتش را در قالب نامه برای میلر می‌­نویسد. همین نامه­‌ها که زندگینامه و خاطرات قاتل 21 ساله­‌ای محکوم به مرگ است، کتابی می­‌شود با عنوان «در شکم دیو». توصیفات ابوت از ساختار پیچیدۀ زندگی در زندان، تأثیرات فراگیر محیط آن را بر زندانیان به تصویر می‌­کشد.

«تنهایی یک دوندۀ استقامت» اثر دیگری است که آلن سیلیتو در مورد زندگی در زندان نوشته است. این کتاب داستان پسری را دنبال می­‌کند که به جرم سرقت از نانوایی به دارالتأدیب فرستاده می‌­شود. پسرک در دارالتأدیب دوندۀ مطرحی در دو صحرانوردی می‌­شود. او در مسابقه­‌ای با هم‌­سالان خود پس از عبور از خط پایان و پیروزی، دویدن را ادامه می­‌دهد؛ گویی سیلیتو درک کرده بود که بدن ممکن است زندانی باشد اما ذهن همواره آزاد خواهد بود.

بانوان نویسنده نیز طعم تلخ حبس شدن را چشیده­‌اند. نوال السعداوی نویسندۀ فمنیست، فعال اجتماعی و پزشکی مصری است. انور سادات، گفته­‌های او در مجله­‌اش «تقابل» را برنتافت و او را به زندان انداخت. حبس نوال تا یک ماه پس از ترور انور سادات طول می­‌کشد و حاصل این مدت کتابی به نام «خاطرات زندان زنان» می­­‌شود. او نُه سال پیش از آنکه زندگی در زندان را تجربه کند، مدت­ها با زنی محبوس در همان زندانی که خودش بعدها به آنجا می­‌رود، گفتگو می­‌کند و «زنی در نقطۀ صفر» را می‌نویسد.

خواندن تجربیات زندگی در زندان چه برای گرفتاران بند و چه برای افراد کنجکاوی که علاقه دارند دنیا را از زوایای گوناگونی ببینند، جذاب است. کنث هارتمن سی سال متوالی از عمر خود را به جرم قتل، پشت میله­‌های زندان کالیفورنیا گذرانده است. او که اکنون یک نویسندۀ ژانر ادبیات زندان است، در یادداشتی برای هافینگتون پست، تعدادی از کتاب‌­های نوشته شده درمورد زندگی در زندان را بررسی و معرفی می‌­کند. هارتمن در انتها چنین می‌­گوید که آثاری که با دید سینمایی، روانشناسانه، جرم­شناسانه و از این دست به زندگی در زندان پرداخته‌­اند، خطاهای بسیاری دارند و در موارد فراوانی از واقعیت آنچه در زندان می­‌گذرد، فاصله گرفته‌­اند. او تلاش‌­های نویسندگانی که خود زندانی بوده‌­اند را موفق‌­تر می­‌داند اما در مورد آن­ها نیز به این نتیجه می‌­رسد که هرکدام از دیدگاه شخصی خود زندان را به تصویر درآورده­‌اند و تجربیات او با فرد به فرد آنها متفاوت است. چه بسا جذابیت ادبیات و خواندن رمان نیز در همین باشد.

پی‌نوشت: این مطلب دومین متنی بود که برای مجلۀ ادبی الفیا نوشتم اما به دلیل تغییرات ناگهانی در الفیا فرصت انتشار پیدا نکرد.

در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم، دخانیات در ادبیات از جایگاه مهمی برخوردار بود. اغلب شخصیت­‌های محترم و برجسته­‌ی داستان درگیر نوعی از دخانیات بودند، مشهورترین آنها، شخصیت اول اثر پرآوازه‌­ی سر آرتور کانن دویل، شرلوک هولمز است.

دخانیات به عناوین کتب نیز سرایت کرده بود و واژگانی مانند تنباکو، پیپ و نیکوتین در آنها دیده می‌­شد «سیگار در واقعیت و فانتزی»، «پیپ و کیسه (ی تنباکو): کتاب شعر سیگاری‌­ها». میزان این اهمیت بدان جا رسیده بود که استعمال دخانیات بخشی از هویت نویسندگان را تشکیل می‌­داد.

«ادبیات در دود آبی تنباکو پوشیده شده است».

این را پیتر اشلی در یادداشت خود برای هافینگتون پست می­‌گوید. او که خود دستی بر قلم دارد، به نویسندگان و شعرایی اشاره می‌­کند که چه هنگام نوشتن و چه در سایر لحظات زندگی از دخانیات جدایی نداشته­‌اند. اشلی معتقد است میان نویسندگان بزرگ در 150 سال اخیر، تقریباً نمی‌­توان کسی را یافت که بدون اتکا به تنباکو دست به نوشتن برده باشد. او از مشاهیری همچون دیکنز، ویرجینیا وولف، اسکار وایلد، توماس استرنز الیوت (تی.اس.الیوت) و فیلیپ لارکین نام می­‌برد. مصرف دخانیات چنان در میان مشاهیر ادبی جهان شایع است که می­‌توان در یادداشتی بلند به پیپ انتخابی آنان و ذکر جزئیات ظاهری و برند پیپ و تنباکویشان پرداخت؛ مانند یادداشت جی.آر.دورِن نویسنده و روزنامه­‌نگار آمریکایی که همچون تبلیغی روشنفکرمآبانه برای مصرف پیپ و تنباکو در صفحه­‌ی فروشگاهی اینترنتی قابل مشاهده است.

سلطه صعنت دخانیات بر ادبیات بدان جا می­‌رسد که از عناوین برخی از آثار ادبی برای نام­‌گذاری سیگار استفاده می‌­شود. «Waverley» و «Kenilworth» نام دو رمان از والتر اسکات اسکاتلندی و نام دو مدل سیگار است. همچنین یک کارخانه سیگارسازی، سیگاری با نام «Sweet Afton»، شعری از رابرت برنز (رابی) شاعر اسکاتلندی، تولید می­‌کند. کریستوفر باکلی طنزنگار سیاسی و نویسنده آمریکایی، در رمان «از سیگار کشیدنتان متشکرم» به سطح بالای نفوذ و قدرت این صنعت در آمریکا می‌پردازد. شخصیت اصلی این رمان نیک نیلور، سخنگوی یک شرکت بزرگ تنباکو است که به واسطه نفوذ شرکت، از تمامی امکانات رسانه­‌ای برای تبلیغ دخانیات استفاده می‌­کند.

نگاهی به نویسندگان و شعرای بنام و تاثیرگذار در قرن 19 و20 و آثارشان می­‌تواند نشانگر غلظت دود در فضای ادبیات معاصر باشد. طیبعتاً استقبال مشاهیر دنیای ادبیات از پیپ، سیگار و نظایر آن و گنجاندن استعمال دخانیات در خصایص اصلی شخصیت­‌های آثار ادبی، گسترش اقبال عمومی به دخانیات را به دنبال خواهد داشت. اگرچه این روند پس از اثبات علمی مضرات سیگار با شدت کمتری ادامه یافت، اما همچنان فضاهای آمیخته با هنر و ادبیات را در ارتباطی ناگسستنی با دود می‌­بینیم. 

دود و آقای نویسنده

«سیگار نوع تمام عیاری از لذت بی عیب است. مطبوع است و ولعی سیری ناپذیر برجا می‌­گذارد. یک فرد چه چیزی بیشتر از این می‌­خواهد؟»

این جمله­‌ی اسکار فینگل اُ. فِلاهرتی ویلز وایلد، شاعر، داستان‌­نویس و نمایش­نامه‌­نویس مشهور ایرلندی در قرن 19،  موید رابطه‌­ی صمیمانه‌­ی او با دخانیات است. از میان سایر مشاهیر قرن 19 که چنین روابط تنگاتنگی با تنباکو و سیگار دارند می­‌توان از مارک تواین، همینگوی، آلفرد تنیسون (شاعر انگلیسی مشهور به ملک الشعرای بریتانیا)، رالف والدو امرسون (فیلسوف و نویسنده آمریکایی که سخنانی در مدح حافظ و سعدی نیز دارد)، هنری جیمز و جوزف کنراد نام برد.

در زمان‌ه­ای که اکثریت شعرا و نویسندگان، هم‌نشینی با قهوه و تنباکو را لازمه­‌ی خلاقانه نوشتن می­‌دانند، مسلماً ردپای دخانیات در متن آثار ادبی و شخصیت­‌های خلق شده مشهود خواهد بود. مانند جان رونالد روئل تالکین (جی.آر.آر.تالکین) نویسنده و زبان­‌شناس بریتانیایی و خالق ارباب حلقه‌­ها، که گندالف را همچون خودش همواره پیپ به دست به تصویر می‌­کشد. سی.اس.لوئیس نویسنده ایرلندی و خالق سرگذشت نارنیا از دوستان صمیمی تالکین بود؛ این دو غالباً حین گفتگو درباره­‌ی دست‌نوشته­‌هایشان پیپ می­‌کشیدند. در همین سده جیمز بری نمایشنامه نویس اسکاتلندی و خالق شخصیت پیتر پن، در کتابی با عنوان «بانوی من نیکوتین؛ مطالعه­‌ای در استعمال دخانیات» به ورود دخانیات به انگلستان می­‌پردازد. او در کتاب خود درمورد اقبال عمومی به دخانیات چنین می‌­گوید:

«شکوه هستی چیزی بود که از آن صحبت می‌شد. مردانی که تا به حال خود را با چیزهای اندک خانه درگیر کرده بودند پیپ را در دهان خود قرار داده و به فلاسفه تبدیل شده‌­اند. شاعران و طراحان تا زمانی که تمام ایده‌­های فرومایه از آنها رانده شود دود می­‌کردند، و به جای آن­ها به سوی افکار والایی که گویی جهان تا کنون نشناخته بود، می‌شتافتند.»

در روسیه­‌ی اواخر قرن 19، میخائیل میخائیلویچ باختین (م.م.باختین)، فیلسوف و منتقد ادبی نیز از زمره وابستگان به دخانیات بود. او زمانی که در بحبوحه جنگ جهانی دوم موفق به تهیه کاغذ سیگار نمی‌­شود، صفحات زیادی از دست­‌نوشته‌­هایش را به جای کاغذ سیگار دود می‌­کند.

ادبیات کودک این سده نیز از نقش آفرینی دخانیات بی‌­بهره نمانده است. به عنوان مثال لوئیس کارول نویسنده و عکاس بریتانیایی، در داستان معروفش «آلیس در سرزمین عجایب»، کرم صدپای کهنسالی را به تصویر می­‌کشد که همواره قلیان می­‌کشد و از قضا عاقل­‌ترین شخصیت داستان و پیشگو است.

در قرن بیستم نیز این روند همچنان ادامه دارد. اعتیاد به دود چه در میان نویسندگان و چه شخصیت­‌های مثبت و منفی کتاب­‌هایشان دیده می­‌شود.

سیمون گری، نمایشنامه نویس و خاطره‌­نگار بریتانیایی، کتابی تحت عنوان «خاطرات سیگار کشیدن» می­‌نویسد. جورج اورول که خود همواره سیگار می‌­کشید، در مقاله‌­ی «کتاب­ها علیه سیگار» به بررسی علل اقبال بیشتر مردم به سیگار نسبت به کتاب می‌­پردازد. او ابتدا کتاب را تفریحی گران می­‌خواند و می­‌گوید به عنوان یک تفریح، سیگار را ترجیح می­‌دهد. اورول در ادامه، هزینه­‌های یک سال خود در خرید کتاب و سیگار را بررسی و مقایسه می­‌کند. از آنجا که سیگار یک بار مصرف است و کتاب قابلیت مصرف چندین باره را دارد، برخلاف فرض اولیه­‌ی خود نتیجه می­‌گیرد که کتاب نسبت به سیگار مقرون به صرفه است. همچنین اشاره‌­ای به سایر آثار و محاسن کتاب دارد و در انتها علت استقبال کمتر از کتاب نسبت به سیگار را هیجان بیشتر در دخانیات و تفریحاتی از این دست می­‌داند. سال­ها پس از مرگ اورول مجسمه­‌ی سیگار به دست او در ساختمان بی­‌بی‌­سی که مدتی در آنجا مشغول به کار بود، نصب می­‌شود. سازنده‌­ی مجسمه معتقد است با توجه به اعتیاد جورج به سیگار، او از این مجسمه و قرارگرفتن آن در محلی که کارکنان حوالی آن سیگار می­‌کشند، خوشحال خواهد بود.

سیگار در ادامه­‌ی موفقیت­‌های ادبی­اش، در رمان معروف «ناتور دشت» نوشته‌­ی جروم دیوید سالینجر، نقش پررنگی را ایفا می­‌کند. هولدن کالفیلد شخصیت اصلی داستان، نوجوان هفده ساله­‌ای است که در برخورد با جامعه­‌ی پر هرج و مرج آمریکا، معصومیت کودکانه­‌ی خود را از دست می‌­دهد. او که کم سن و سال است در برخورد با افراد گوناگون اطراف خود و برای جلب توجه آنها دست به دامان سیگار می­‌شود. هولدن تمامی گفتگوهای خود را به بهانه‌­ی تعارف سیگار آغاز می‌­کند. گویا با این روش خود را بزرگسال نشان داده و فضایی صمیمانه­ برای گفتگو و رهایی از تنهایی فراهم می­‌کند.

ایتالو ازوِوُو، رمان‌­نویس ایتالیایی نیز، در معروف­‌ترین شاهکار خود «اعترافات (وجدان) زنو» سیگار را مدنظر داشته است. زنو کاسینی مردی است که به توصیه­‌ی روانکاوش شرح زندگی خود را می‌­نویسد و در آن وقایعی را بازگو می­‌کند که فقط روانکاوش می­‌داند. زنو خاطرات خود را در اختیار روانکاو قرار می‌­دهد اما مداوای خود را نیمه کاره رها می‌­کند. دکتر برای انتقام جویی و تحریک زنو به ادامه­‌ی معالجه، نوشته­‌های او را با افزودن یک مقدمه بر آن منتشر و در همان مقدمه اعلام می­‌کند که حاضر است نصف عواید انتشار اثر را به زنو بپردازد، به شرط آن که او بازگردد و معالجه­‌اش را به اتمام برساند. فصل اول خاطرات زنو به ماجراهای تلاش او برای ترک سیگار اختصاص دارد.

ایان فلمینگ، نویسنده بریتانیایی نیز یکی از معروف­‌ترین و محبوب‌­ترین شخصیت‌­های سیگار به دست را خلق کرده است؛ جیمز باند 007.

دود و خانم نویسنده

در ابتدای شیوع مصرف دخانیات و در دوره‌­ای که شلوار پوشیدن و دوچرخه­‌سواری برای زنان افعال پسندیده­‌ای نبود، به طبع استعمال دخانیات نیز عملی صرفاً مردانه بود. در اواخر قرن نوزدهم ایده‌­های فمنیستی در قالب جریان «زن جدید» شروع به گسترش کرد. زن جدید که توسط زنان تحصیل­کرده وبرخی مردان روشنفکر حمایت می­‌شد، با آنچه سلطه‌­ی مردان بر جامعه و محدودیت­‌های زنان می‌­نامید، به مقابله پرداخت. در نتیجه‌­­ی چنین فعالیت­‌هایی، ادبیات نیز با ظهور آثار و نویسندگانی متأثر از زن جدید مواجه شد. زن جدید را در شخصیت سو بردهد در رمان «جود گمنام» اثر توماس هاردی می­‌توان دید. سیگار که تا پیش از این به دست زنانی داده می­‌شد که از شخصیت‌­های حداقل به ظاهر منفی داستان بودند و تمایل داشتند برخلاف طبیعت خود و شبیه به مردان زندگی کنند، اکنون همنشین همیشگی زنان مشهور و پیشرو جهان بود. یک پایگاه اینترنتی با گرایشات فمنیستی که در حمایت از نویسندگان زن فعالیت می­‌کند، از زنان نویسنده و شاعری نام می­‌برد که سیگار کشیدن از عادات روزانه­‌ی آنان بوده است. در این یادداشت از افرادی همچون آدلاین ویرجینیا وولف (رمان‌­نویس، ناشر، منتقد و فمنیست مشهور انگلیسی)، سیمون دوبوار، دوروتی پارکر (شاعر، نویسنده، منتقد و طنزنویس آمریکایی)، ژرژ ساند، بریل بینبریج (نویسنده­‌ی انگلیسی، برنده­‌ی کتاب سال انگلیس و نامزد جایزه­‌ی بوکر، معروف به جواهر ملت انگلیس)، سوزان سانتاگ (نویسنده، نظریه­پرداز ادبی و فعال سیاسی آمریکایی)، پاتریشیا های­‌اسمیت (نویسنده­‌ی آمریکایی)، آین رند (رمان‌نویس، فیلسوف، نمایشنامه‌نویس و فیلمنامه‌نویس روسی_آمریکایی)، زورا  نیل هرستون (نویسنده، توده‌شناس و انسان‌شناس آفریقایی_آمریکایی) و اینگه­‌بورگ باخمان نام برده شده است. سیمون دوبوار فرانسوی که نامدارترین زن روشنفکر قرن بیستم نامیده می‌­شود، در غالب عکس­‌هایش سیگار در دست دارد. آنچه که در مورد اینگه­‌بورگ باخمان، نویسنده و شاعر اتریشی، ذهن را بیشتر درگیر می­‌کند، مرگ او در اثر آتش­‌سوزی ناشی از سیگارش است.

سال­‌ها پیش از آنکه علم از عواقب سیگار کشیدن به ما بگوید، رمان‌نویس رمانتیک، نمایشنامه‌نویس، روزنامه‌نگار، اصلاح‌طلب اجتماعی و خاطره‌نگار فرانسوی، ژرژ ساند سیگار را محرک خلاقیت می‌­دانست:

«یک سیگار غم و اندوه را کرخت می­کند و ساعت­های گوشه‌­نشینی را با یک میلیون تصویر دلپذیر پر می­‌کند.»

گفته‌­اند مشت نمونه‌­ی خروار است. اما یک بررسی اجمالی در شیوع مصرف دخانیات میان اهالی ادبیات، مواردی فراوان­‌تر از مشت به دست می‌­دهد که نمونه­‌ی فراگیری این مشکل در کل خروار است. ادامه‌­ی این روند می­‌تواند موجب ضرورت نام­‌گذاری روزی به عنوان «روز هوای پاک در ادبیات» شود. ظاهراً گاردین چنین ضرورتی را احساس کرده که به بهانه سالگرد محکومیت صنعت دخانیات به پرداخت غرامتی سنگین به مصرف کنندگان ایالت فلوریدا در سال 1999، توسط هیئت منصفه­‌ی میامی، سوالاتی را با محوریت حضور دخانیات در ادبیات برای مخاطبان خود طراحی می‌­کند.

پی‌نوشت: اولین مطلب من در مجله‌ی ادبی الفیا