سماع قلمسماعی منک، وجدی فیک، سکری فی کلامی لک...

نگارش فرهنگ‌­ها و ملت‌­ها

هرودت را پدر تاریخ می‌­نامند چرا که نخستین کتاب تاریخ جهان را او نگاشته است. روش هرودت در تاریخ‌­نگاری، روایی بوده و روایات او حاصل سفرش به میان مردمانی با فرهنگ‌­های مختلف همچون فنیقیه، بابل، ایران، مقدونیه، مصر و سرزمین سکاها (البته برخی سفر او به بابل و ایران را رد کرده‌­اند). او از میان روایات شفاهی‌­ای که به گوشش می‌­رسیده هرکدام را که به واقعیت نزدیک‌­تر می‌­پنداشته، ذکر کرده است. هرچند که برخی معتقدند بسیاری از روایات او افسانه هستند نه واقعیت، شاید بتوان گفت که این روایات اولین نمونه از «مردم‌­نگاری» است.

مردم­‌نگاری (ethnography) در لغت، برگرفته از واژۀ یونانی ethnos  به معنای ملت و مردم و graphy به معنای نگاشتن است. مردم­نگاری گزارشی است از یک فرهنگ، از تمامی آداب و رسوم و جزئیات زندگی یک گروه از مردم و صد البته که نباید آن را همان روزنامه‌­نگاری اما در لباسی مبدل دانست.

مردم‌­نگاری به طور کامل و در معنای امروزی‌اش در قرن بیستم شکل گرفته و دو سیر تکاملی جداگانه را در انگلیس و آمریکای شمالی پیموده است. اولین مردم‌­نگاران به غیر از فرانس بوئاس (1942-1885؛ انسان‌­شناس آلمانی آمریکایی، از پیشگامان انسان‌­شناسی مدرن و پدر انسان­‌شناسی آمریکا) اغلب یا انگلیسی بوده‌­اند و یا در انگستان فعالیت کرده‌­اند چرا که مردم‌نگاری ریشه در ارتباط نزدیک میان انسان‌­شناسی اجتماعی و سیاست استعماری انگلستان در قرن 19 دارد. انسان‌شناسان اجتماعی به میان مردم مستعمرات بریتانیا می‌­رفتند تا فهم فرهنگ و روش زندگی آنان را برای استعمارگران ممکن کنند و تمامی پژوهش‌­هایشان در خدمت استعمار بود. با وجود گره خوردن ریشه­‌های انسان‌­شناسی اجتماعی به احتیاجات استعمارگرانۀ امپراتوری بریتانیا، پس از پایان این دوره، مردم‌­نگاری دیگر نمی‌­توانست تنها در خدمت اهداف استعماری باشد. این امر موجب می­‌شود ظهور مردم‌­نگاری واقعی را قرن بیست بدانیم و نه در اوج استعمار بریتانیا در قرن نوزدهم.

این انسان­‌شناسان اجتماعی پیشروی رویکردی بودند که با رفتن به میان فرهنگ­‌ها و جامعه­‌های ابتدایی (پیشاصنعتی) و مشاهدۀ زندگی روزمرۀ آنان سعی در درک و شناختشان دارد.

سیرتکاملی مردم­‌نگاری در آمریکای شمالی، از دانشکدۀ جامعه­‌شناسی شیکاگو آغاز شد. آنها جامعه­‌شناسی را به مطالعات مهمی در زیرگروه‌­های متعدد جامعه بردند که یا در مسیر انحرافی بودند مانند روسپی­‌ها، دلالان مواد مخدر، خلافکاران خیابانی و ... و یا صاحب مشاغل غیرمعمول در شهرها مانند دوره‌­گردان بودند و یا سایر اجتماعات ناشناخته مانند مهاجران و محله­‌های یهودنشین و... . در تمامی موارد پژوهشگر در سبک زندگی گروه مورد مطالعه، حضور فعال دارد، همانگونه که رابرت ازرا پارک (1944-1864) جامعه‌­شناس شهری و از چهره­‌های برجستۀ مکتب جامعه‌­شناسی شیکاگو، به دانشجویانش گوشزد می­‌کرده: «برای یک پژوهش واقعی، مشاهدات دسته اول ضروری است».

درحالی که انسان­‌شناسان اجتماعی این رویکرد را مردم‌­نگاری نامیدند، جامعه­‌شناسان تمایل داشتند تا همچنان آن را مطالعات میدانی (و یا مشاهدات مشارکتی) بنامند. همانگونه که مشخص است با وجود اختلافات میان این دو جریان فکری شباهت‌­های فراوانی نیز وجود دارد.  ولکات (1973) وظیفه هر دو را «توصیف فرهنگی» می­‌خواند.

انسان­‌شناسان اجتماعی به دنبال کشف گروه­‌ها و فرهنگ­‌های ابتدایی (پیشاصنعتی) بودند و یک مردم­‌نگار می­‌بایست نقش یک پژوهشگر بیگانه را می­‌پذیرفت، گروه­‌های مورد مطالعه شیکاگوئی‌­ها اندکی کمتر بیگانه بودند هرچند که همچنان تضمینی وجود نداشت که پژوهشگران آنها توسط گروه مورد مطالعه، خودی به حساب بیایند.

از چهره­‌های تاثیرگذار مردم­‌نگاری می­‌توان از برانیسلاو مالینوفسکی نام برد. او ابتدا مدرک دکترای ریاضیات و فیزیک را کسب کرد اما تحت تأثیر کتاب «شاخۀ زرین» (1890) نوشتۀ جیمز فریزر (1941-1854) تصمیم گرفت تا مردم­‌شناس شود. او در سال 1914 به گینه نو رفت و در مورد قبایل بدوی این سرزمین تحقیق کرد اما سفر او مصادف شد با شروع جنگ جهانی اول. مالینوفسکی که تبعه اتریش-مجارستان بود و از اهالی کشور دشمن بریتانیا به حساب می­‌آمد دیگر نمی‌­توانست به انگلستان بازگردد. او از فرصت پیش آمده استفاده کرد و از دولت استرالیا که گینه نو مستعمره آن دولت بود، مجوز و سرمایه لازم برای تحقیقات مردم‌­شناسانۀ خود را گرفت و سرانجام در 1922 کتاب «دریانوردان غرب اقیانوس» را منتشر کرد.

در آمریکا نیز می‌­توان از مارگارت مید نام برد، انسان­‌شناس فرهنگی که پژوهش‌هایش دربارۀ خانواده و پرورش کودکان در جامعه‌های مناطق جنوب اقیانوس آرام بسیار مشهور است و کتاب‌­هایی همچون «بلوغ در ساموآ» (۱۹۲۸) و «مراحل رشد در گینه نو» (۱۹۳۰) را در همین زمینه نوشته‌است.

البته ذکر این نکته لازم است که مردم‌­شناسان کار را فراتر از توصیف محض مردم‌­نگاران می­‌بردند و به تحلیل داده­‌های جمع‌­آوری شده می­‌پردازند.

با گذر زمان مردم‌­نگاری به علوم اجتماعی دیگر نیز منتقل شده است، به ویژه آموزش، مطالعات بهداشتی و امور اجتماعی. همچنین ارزش ادبی برخی از آثار مردم‌­نگاری موجب شده میان مردم‌­نگاری و ادبیات نیز حوزۀ مشترکی به وجود بیاید که شامل مواردی همچون داستان­‌های کوتاه و بلند مردم­‌نگارانه، تک‌­نگاری­‌ها و سفرنامه­‌ها می­‌شود.

فرم‌­های مردم‌­نگاری

مرم‌نگاری­‌ها فرم­‌های مختلفی دارد: مردم‌­نگاری فمنیست، ادبی، تاریخی و ... اما دو فرم مشهورتر آن، مردم‌­نگاری واقع­‌نگر (رئالیستی) و انتقادی است. نوع رئالیستی آن رویکرد سنتی مردم‌­نگاری است که مورد استفاده انسان­‌شناسان فرهنگی قرار می‌­گیرد. در این مدل، مردم‌­نگاری نوشته‌­های شخص سومی است که وارد گروه مورد مطالعه شده، اطلاعات مورد نظر را جمع‌­آوری  و گزارشی از جزئیات زندگی روزمره آن مردم را ارائه می­­‌کند. او اما همچنان خبرنگاری است که بیرون از فرهنگ مورد مطالعه قرار دارد و یک «خودی» محسوب نمی‌­شود. مردم­‌نگار رئالیست با نقل ­قول­‌ها و مشاهدات میدانی­‌اش اثری خلق می­‌کند که فرهنگ مورد نظر را به تصویر کشیده و قابل فهم و تفسیر می­‌سازد.

در مردم‌­نگاری انتقادی اما نگاه پژوهشگر متفاوت است. این مردم‌­نگاران معمولاً با ذهنیتی سیاسی وارد پژوهش شده و اظهار  مخالفت می­‌کنند با آنچه که ظلم، نابرابری و سلطه می‌­نامند. مردم‌­نگار انتقادی به میان گروهی می‌­رود که در اثر این نابرابری­‌ها منزوی شده‌­اند و از آنان حمایت می­‌کند؛ به عنوان مثال گروهی از دانش‌­آموزان و دانشجویانی که امکانات آموزشی برابر با سایرین ندارند. پژهش­‌های حاصل از این رویکرد معمولاً ترکیبی است از یک معرفی پربار، قدرت­‌بخشی به گروه مورد نظر با اعطای اعتبار و نفوذ بیشتر به آنان، به چالش کشیدن وضع موجود و ابراز نگرانی از نابرابری‌­ها، سلطه و کنترل­‌ها.

برخی از مردم­‌نگاری‌­های غربی

«فرزندان سانچز» (1961) یک مردم‌­نگاری ادبی است که اسکار لوئیس آمریکایی نگاشته است. این کتاب به خانواده‌­ای فقیر در مکزیکوسیتی می‌­پردازد. لوئیس با ارائه تصویری از درون زندگی این خانواده، نشان می‌دهد که پرورده شدن در یکی از محله‌های پست، در قلب یک شهر بزرگ آمریکای لاتین که تغییر اقتصادی اجتماعی سریعی را از سر می‌گذراند، چگونه است.

توبیاس هِچ «درون خانه در خیابان» (At home in the street) (1992) را براساس موضوع رساله­‌اش و در مورد کودکان خیابانی شمال برزیل نوشت. هچ به شهری در شمال برزیل می‌­رود و چند کودک خیابانی را به عنوان سوژه مشاهدات خود انتخاب می­‌کند و کتابش را حول زندگی آنان می­‌نویسد اما آنگاه که 7 سال پس از این کتاب دوباره به همان شهر بازمی‌گردد با واقعیات تلخ دور از انتظارش روبرو می‌شود. او که از ابتدای مطالعاتش قصد داشت کودکان مورد نظرش را دوباره در همان وضع نبیند، آنها را در شرایطی اسقفناک‌­تر دید. برخی از آنان مرده بودند و برخی در آسایشگاه‌­های روانشناسی و یا زندان­‌ها در وضعیتی به مراتب بدتر از هفت سال پیش به سر می­‌بردند. اما توبیاس آنگاه تصمیم به نگارش رمان جدیدش گرفت که یکی از آن کودکان را درحالی یافت که تغییر جنسیت داده و مشغول روسپی­‌گری شده بود. زندگی عجیب این جوان برزیلی موضوع «پس از زندگی: یک رمان مردم­نگارانه» (After Life: An Ethnographic Novel) (2006) رمان جدید توبیاس هچ شد.

«فراری» (Runaway) (2001) عنوان یک مستند مردم‌­نگارانه است که زیبا میرحسینی (دکترای انسان‌­شناسی از دانشگاه کمبریج) و کیم لانچینوتو (فیلمساز وکارگردان انگلیسی) با نگاه به معضل اجتماعی فرار دختران ایرانی از خانه ساخته‌اند.

تان اُتو انسان شناسی هلندی است که به جزیره بالوان می‌­رود و در تمامی مراسمات خاکسپاری در سنت مردم این جزیره شرکت می­‌کند. مستند «Ngat مرده است» (Ngat is dead: Studying Mortuary Traditions) (2007) حاصل مشاهدات میدانی او از آداب و رسوم مردم این جزیره است.

«Speak body» (آرماتاژ؛ ۱۹۷۹)، خاطرات ناتمام (ماریلو؛ ۱۹۸۳) تا «Handsworth Songs» (اکومفراه؛ ۱۹۸۶)، «چه کسی وینسنت چینی را کشت؟» ( چوی و تاجیما؛ ۱۹۸۸)؛ «من انگلیسی­ام اما» (چادها؛ ۱۹۸۹)، «اسم ویت نام فامیل نام» (ترینه؛ ۱۹۸۹) و «فیلم­ها رؤیا هستند» (سنسیپر؛ ۱۹۸۹) تعدادی دیگر از آثار مردم­‌نگارانه در حوزه فیلم مستند است.