سماع قلمسماعی منک، وجدی فیک، سکری فی کلامی لک...

این روزها هرطرف سر بگردانی یا اشک اشتیاق می‌­بینی و مراسم بدرقه یا اشک حسرت می­‌بینی و روایت جاماندگی. من که خود از جاماندگانم برای تسکین این تلخی به دنبال اولین‌­هایی گشتم که به سمت حرمش قدم به قدم اشک شدند و اشتیاق.

قاضی طباطبایی در کتابی با عنوان «تحقیق درباره اولین اربعین حضرت سید الشهدا» راهپیمایی اربعین را سنت و رفتار مداوم شیعیان از زمان ائمه می­‌داند. البته این مراسم گاه به گاه و در برخی از دوره‌­ها کمرنگ و دوباره از آتش عشق شیعیان شعله‌­ور شده است. آنگاه که مرکب انسان از اسب به چهارچرخی مکانیکی تبدیل شد که به جای علوفه، نفت و گازوئیل و بنزین می‌­خورد و شتاب حرکتش در توان هیچ اسبی نبود، زائران مدتی به این مرکب جدید روی آوردند و لذت سریع رسیدن به حرم، طعم بی‌نظیر پیاده رفتن به سمت محبوب را اندکی از ذهنشان دور کرد. همچنین گفته شده است پس از دوره شیخ انصاری این سنت فراموش شده بود اما محدث نوری مجدد آن را احیا کرد. جواد شبر در «ادب الطف» که به سال 1388 قمری یا 1967 میلادی نگاشته است گزارشی از مراسم اربعین می‌­دهد و شکوه آن را همانند اجتماع مسلمانان در موسم حج می­‌داند. او به حضور هیئت‌های عزاداری که برخی به ترکی، عربی، فارسی و اردو مرثیه می‌خوانده‌اند اشاره کرده و جمیعت راهپیمایان اربعین را بیش از یک میلیون نفر تخمین زده است.

دوره حکومت صدام نیز از آن دوره­‌هایی است که شیعیان را از پیاده‌­روی اربعین دور نگاه داشت البته این بار به اجبار. اما در همین شرایط نیز بودند شیردلانی که برای زنده نگاهداشتن این مراسم به دل نخلستان­‌ها و بیراهه‌­ها زدند و خطر قطع عضو، حبس ابد و اعدام را به جان خریدند.

در میان این پژوهش‌­ها به مطلبی برخوردم که من را به سمت حرکات مشابه اربعین در باقی فرهنگ­‌ها و ادیان کشاند. می­‌گویند که زیارت با پای پیاده نه تنها به زمان خاصی اختصاص ندارد بلکه به فرهنگ و دین خاصی نیز محدود نمی­‌شود. نقل است که قیصر پادشاه روم با خدا پیمان بسته بود که اگر در نبرد با ایران پیروز شود، به شکرانۀ این پیروزی بزرگ از مقر حکومتش در قسطنطنیه پیاده به زیارت بیت المقدس برود و پیروز شد و به نذر خود عمل کرد و پای پیاده رهسپار بیت المقدس شد.

  یعقوب پسر زبدی، معروف به یعقوب بزرگ از حواریون مسیح(ع) بود که مسیحیت را در شبه­‌جزیرۀ «ایبریا» ترویج می­‌داد و همین موجب شد که در اورشلیم رومیان سر از تن او جدا کنند. اما تا مدت­‌ها کسی از محل دفن او اطلاع دقیقی نداشت تا اینکه شبی راهبی «پلایو» نام به اسقف شهر اطلاع داد که الهاماتی دریافت و نورهای عجیبی مشاهده کرده است. این شهود به کشف مقبره و بقایای پیکر سنت جیمز بزرگ (یعقوب بزرگ) و احداث کلیسایی در این محل منجر شد. بعدها حاکمان مسیحی برای مقابله با گسترش نفوذ مسلمانان، به تقویت وجه قدسی این شهر پرداختند؛ مراسمی آغاز شد که در آن مسیحیان با طی مسیرهای منتهی به این معبد و کلیسا که به مسیرهای سنت جیمز معروف است به زیارت سنت جمیز بزرگ می‌­روند. روش طی این طریق برای افراد از هر طبقه و جایگاه اجتماعی متفاوت، گاه ارادی و گاه اجبار و توبه‌ای از گناهان و فرصتی برای فراغت از دنیا و تفکر است.

برای زائران مسیحی مهم است که پس از طی طریق لوحی گواه بر شرکت در این مراسم معنوی دریافت کنند. کسب این لوح مستلزم اخذ پاسپورت زیارتی، طی حداقل 100 کیلومتر از مسیر با پای پیاده و نقش بستن مهر ایستگاه­‌های خدماتی رفاهی مسیر بر روی صفحات پاسپپورت است­. روندی کاملاً بروکراتیک که نسبتش با یک تجربه معنوی که هرشخصی می‌­تواند روایتی منحصر به فرد از آن داشته باشد، قابل درک نیست. پائولو کوئیلو تجربه شخصی‌­اش از حضور سه ماهه در این مراسم را در کتاب «خاطرات یک مغ» (با ترجمه آرش حجازی و یا تحت عنوان «زیارت» با ترجمه سوسن اردکانی) آورده است.

میان مسیحیان کاتولیک نیز مراسمی با نام «ناصریه سیاه» وجود دارد که در آن با پای پیاده مجسمه‌­ای از حضرت مسیح با قد و قامت یک انسان را هفت کیلومتر به دوش می­‌کشند.

جدای از طی طریق با پای پیاده زیارتگاه‌­ها و مراسم عبادی دیگر نیز یافت می­‌شود که در ایامی خاص انبوهی از جمعیت را به سوی خویش می‌­کشند.

شهر فاتیما در پرتغال آنگاه شهرتی جهانی یافت که غروب یکی از روزهای 1917، سه کودک چوپان ادعا کردند بانویی نورانی را دیده­‌اند. این بانو که خود را بانوی تسبیح معرفی کرده بود از کودکان می­‌خواهد سیزدهم هرماه برای دیدار او به همان محل بازگردند. با انتشار این خبر عبادتگاهی در آنجا ساخته شد که هرسال مقصد بسیاری از گردشگران کنجکاو و معتقدان مسیحی است. فیلم «سیزدهمین روز: یک داستان واقعی» به همین ماجرا می‌­پردازد. روایات غلطی از این ماجرا میان مسلمانان این تصور را ایجاد کرده بود که بانوی رویت شده حضرت فاطمه زهرا(س) بوده‌­اند تا جایی که یک موسسه ابراهیم حاتمی‌­کیا را به پرتغال فرستاد تا فیلمی در این باره بسازد، اما حاتمی‌کیا متوجه شد که فاتیما، حضرت فاطمه زهرا(س) نیست پس کار را ناتمام گذاشته به ایران بازگشت و تمامی تصاویر را به همان موسه تهیه­‌کننده تحویل داد. شگفت‌­آور اینکه موسسه مذکور از این تصاویر مستندی بیرون کشید و صدا و سیما در کمال بی‌­خبری از حقیقت ماجرا این مستند را روی آنتن برد.

هندوها نیز هر دوازده سال یک بار خود را در رودخانه گنگ شستشو می‌­دهند و بر این باورند که گناهانشان با آب مقدس رودخانه شسته خواهد شد. این مراسم که «کومبه میلا» نام دارد حدود دو ماه به درازا می­‌کشد و گفته شده بیش از 100میلیون نفر در آن شرکت می‌­کنند.

گویا ما آدمیان گمشده‌­ای داریم که پای پیاده یا سواره در پی آن می­‌گردیم. اما بسیاری در شناختن این حقیقت آسمانی بارها مسیر را اشتباه رفته و درگیر خرافاتی به دور از عقل و دین می­‌شوند و اینجاست که جامانده‌­ای همچون من با دیدن این آداب و رسوم تنها به زمزمۀ شعری اکتفا می­‌کند: میان ماه من تا ماه گردون تفاوت از زمین تا آسمان است...

نگارش فرهنگ‌­ها و ملت‌­ها

هرودت را پدر تاریخ می‌­نامند چرا که نخستین کتاب تاریخ جهان را او نگاشته است. روش هرودت در تاریخ‌­نگاری، روایی بوده و روایات او حاصل سفرش به میان مردمانی با فرهنگ‌­های مختلف همچون فنیقیه، بابل، ایران، مقدونیه، مصر و سرزمین سکاها (البته برخی سفر او به بابل و ایران را رد کرده‌­اند). او از میان روایات شفاهی‌­ای که به گوشش می‌­رسیده هرکدام را که به واقعیت نزدیک‌­تر می‌­پنداشته، ذکر کرده است. هرچند که برخی معتقدند بسیاری از روایات او افسانه هستند نه واقعیت، شاید بتوان گفت که این روایات اولین نمونه از «مردم‌­نگاری» است.

مردم­‌نگاری (ethnography) در لغت، برگرفته از واژۀ یونانی ethnos  به معنای ملت و مردم و graphy به معنای نگاشتن است. مردم­نگاری گزارشی است از یک فرهنگ، از تمامی آداب و رسوم و جزئیات زندگی یک گروه از مردم و صد البته که نباید آن را همان روزنامه‌­نگاری اما در لباسی مبدل دانست.

مردم‌­نگاری به طور کامل و در معنای امروزی‌اش در قرن بیستم شکل گرفته و دو سیر تکاملی جداگانه را در انگلیس و آمریکای شمالی پیموده است. اولین مردم‌­نگاران به غیر از فرانس بوئاس (1942-1885؛ انسان‌­شناس آلمانی آمریکایی، از پیشگامان انسان‌­شناسی مدرن و پدر انسان­‌شناسی آمریکا) اغلب یا انگلیسی بوده‌­اند و یا در انگستان فعالیت کرده‌­اند چرا که مردم‌نگاری ریشه در ارتباط نزدیک میان انسان‌­شناسی اجتماعی و سیاست استعماری انگلستان در قرن 19 دارد. انسان‌شناسان اجتماعی به میان مردم مستعمرات بریتانیا می‌­رفتند تا فهم فرهنگ و روش زندگی آنان را برای استعمارگران ممکن کنند و تمامی پژوهش‌­هایشان در خدمت استعمار بود. با وجود گره خوردن ریشه­‌های انسان‌­شناسی اجتماعی به احتیاجات استعمارگرانۀ امپراتوری بریتانیا، پس از پایان این دوره، مردم‌­نگاری دیگر نمی‌­توانست تنها در خدمت اهداف استعماری باشد. این امر موجب می­‌شود ظهور مردم‌­نگاری واقعی را قرن بیست بدانیم و نه در اوج استعمار بریتانیا در قرن نوزدهم.

این انسان­‌شناسان اجتماعی پیشروی رویکردی بودند که با رفتن به میان فرهنگ­‌ها و جامعه­‌های ابتدایی (پیشاصنعتی) و مشاهدۀ زندگی روزمرۀ آنان سعی در درک و شناختشان دارد.

سیرتکاملی مردم­‌نگاری در آمریکای شمالی، از دانشکدۀ جامعه­‌شناسی شیکاگو آغاز شد. آنها جامعه­‌شناسی را به مطالعات مهمی در زیرگروه‌­های متعدد جامعه بردند که یا در مسیر انحرافی بودند مانند روسپی­‌ها، دلالان مواد مخدر، خلافکاران خیابانی و ... و یا صاحب مشاغل غیرمعمول در شهرها مانند دوره‌­گردان بودند و یا سایر اجتماعات ناشناخته مانند مهاجران و محله­‌های یهودنشین و... . در تمامی موارد پژوهشگر در سبک زندگی گروه مورد مطالعه، حضور فعال دارد، همانگونه که رابرت ازرا پارک (1944-1864) جامعه‌­شناس شهری و از چهره­‌های برجستۀ مکتب جامعه‌­شناسی شیکاگو، به دانشجویانش گوشزد می­‌کرده: «برای یک پژوهش واقعی، مشاهدات دسته اول ضروری است».

درحالی که انسان­‌شناسان اجتماعی این رویکرد را مردم‌­نگاری نامیدند، جامعه­‌شناسان تمایل داشتند تا همچنان آن را مطالعات میدانی (و یا مشاهدات مشارکتی) بنامند. همانگونه که مشخص است با وجود اختلافات میان این دو جریان فکری شباهت‌­های فراوانی نیز وجود دارد.  ولکات (1973) وظیفه هر دو را «توصیف فرهنگی» می­‌خواند.

انسان­‌شناسان اجتماعی به دنبال کشف گروه­‌ها و فرهنگ­‌های ابتدایی (پیشاصنعتی) بودند و یک مردم­‌نگار می­‌بایست نقش یک پژوهشگر بیگانه را می­‌پذیرفت، گروه­‌های مورد مطالعه شیکاگوئی‌­ها اندکی کمتر بیگانه بودند هرچند که همچنان تضمینی وجود نداشت که پژوهشگران آنها توسط گروه مورد مطالعه، خودی به حساب بیایند.

از چهره­‌های تاثیرگذار مردم­‌نگاری می­‌توان از برانیسلاو مالینوفسکی نام برد. او ابتدا مدرک دکترای ریاضیات و فیزیک را کسب کرد اما تحت تأثیر کتاب «شاخۀ زرین» (1890) نوشتۀ جیمز فریزر (1941-1854) تصمیم گرفت تا مردم­‌شناس شود. او در سال 1914 به گینه نو رفت و در مورد قبایل بدوی این سرزمین تحقیق کرد اما سفر او مصادف شد با شروع جنگ جهانی اول. مالینوفسکی که تبعه اتریش-مجارستان بود و از اهالی کشور دشمن بریتانیا به حساب می­‌آمد دیگر نمی‌­توانست به انگلستان بازگردد. او از فرصت پیش آمده استفاده کرد و از دولت استرالیا که گینه نو مستعمره آن دولت بود، مجوز و سرمایه لازم برای تحقیقات مردم‌­شناسانۀ خود را گرفت و سرانجام در 1922 کتاب «دریانوردان غرب اقیانوس» را منتشر کرد.

در آمریکا نیز می‌­توان از مارگارت مید نام برد، انسان­‌شناس فرهنگی که پژوهش‌هایش دربارۀ خانواده و پرورش کودکان در جامعه‌های مناطق جنوب اقیانوس آرام بسیار مشهور است و کتاب‌­هایی همچون «بلوغ در ساموآ» (۱۹۲۸) و «مراحل رشد در گینه نو» (۱۹۳۰) را در همین زمینه نوشته‌است.

البته ذکر این نکته لازم است که مردم‌­شناسان کار را فراتر از توصیف محض مردم‌­نگاران می­‌بردند و به تحلیل داده­‌های جمع‌­آوری شده می­‌پردازند.

با گذر زمان مردم‌­نگاری به علوم اجتماعی دیگر نیز منتقل شده است، به ویژه آموزش، مطالعات بهداشتی و امور اجتماعی. همچنین ارزش ادبی برخی از آثار مردم‌­نگاری موجب شده میان مردم‌­نگاری و ادبیات نیز حوزۀ مشترکی به وجود بیاید که شامل مواردی همچون داستان­‌های کوتاه و بلند مردم­‌نگارانه، تک‌­نگاری­‌ها و سفرنامه­‌ها می­‌شود.

فرم‌­های مردم‌­نگاری

مرم‌نگاری­‌ها فرم­‌های مختلفی دارد: مردم‌­نگاری فمنیست، ادبی، تاریخی و ... اما دو فرم مشهورتر آن، مردم‌­نگاری واقع­‌نگر (رئالیستی) و انتقادی است. نوع رئالیستی آن رویکرد سنتی مردم‌­نگاری است که مورد استفاده انسان­‌شناسان فرهنگی قرار می‌­گیرد. در این مدل، مردم‌­نگاری نوشته‌­های شخص سومی است که وارد گروه مورد مطالعه شده، اطلاعات مورد نظر را جمع‌­آوری  و گزارشی از جزئیات زندگی روزمره آن مردم را ارائه می­­‌کند. او اما همچنان خبرنگاری است که بیرون از فرهنگ مورد مطالعه قرار دارد و یک «خودی» محسوب نمی‌­شود. مردم­‌نگار رئالیست با نقل ­قول­‌ها و مشاهدات میدانی­‌اش اثری خلق می­‌کند که فرهنگ مورد نظر را به تصویر کشیده و قابل فهم و تفسیر می­‌سازد.

در مردم‌­نگاری انتقادی اما نگاه پژوهشگر متفاوت است. این مردم‌­نگاران معمولاً با ذهنیتی سیاسی وارد پژوهش شده و اظهار  مخالفت می­‌کنند با آنچه که ظلم، نابرابری و سلطه می‌­نامند. مردم‌­نگار انتقادی به میان گروهی می‌­رود که در اثر این نابرابری­‌ها منزوی شده‌­اند و از آنان حمایت می­‌کند؛ به عنوان مثال گروهی از دانش‌­آموزان و دانشجویانی که امکانات آموزشی برابر با سایرین ندارند. پژهش­‌های حاصل از این رویکرد معمولاً ترکیبی است از یک معرفی پربار، قدرت­‌بخشی به گروه مورد نظر با اعطای اعتبار و نفوذ بیشتر به آنان، به چالش کشیدن وضع موجود و ابراز نگرانی از نابرابری‌­ها، سلطه و کنترل­‌ها.

برخی از مردم­‌نگاری‌­های غربی

«فرزندان سانچز» (1961) یک مردم‌­نگاری ادبی است که اسکار لوئیس آمریکایی نگاشته است. این کتاب به خانواده‌­ای فقیر در مکزیکوسیتی می‌­پردازد. لوئیس با ارائه تصویری از درون زندگی این خانواده، نشان می‌دهد که پرورده شدن در یکی از محله‌های پست، در قلب یک شهر بزرگ آمریکای لاتین که تغییر اقتصادی اجتماعی سریعی را از سر می‌گذراند، چگونه است.

توبیاس هِچ «درون خانه در خیابان» (At home in the street) (1992) را براساس موضوع رساله­‌اش و در مورد کودکان خیابانی شمال برزیل نوشت. هچ به شهری در شمال برزیل می‌­رود و چند کودک خیابانی را به عنوان سوژه مشاهدات خود انتخاب می­‌کند و کتابش را حول زندگی آنان می­‌نویسد اما آنگاه که 7 سال پس از این کتاب دوباره به همان شهر بازمی‌گردد با واقعیات تلخ دور از انتظارش روبرو می‌شود. او که از ابتدای مطالعاتش قصد داشت کودکان مورد نظرش را دوباره در همان وضع نبیند، آنها را در شرایطی اسقفناک‌­تر دید. برخی از آنان مرده بودند و برخی در آسایشگاه‌­های روانشناسی و یا زندان­‌ها در وضعیتی به مراتب بدتر از هفت سال پیش به سر می­‌بردند. اما توبیاس آنگاه تصمیم به نگارش رمان جدیدش گرفت که یکی از آن کودکان را درحالی یافت که تغییر جنسیت داده و مشغول روسپی­‌گری شده بود. زندگی عجیب این جوان برزیلی موضوع «پس از زندگی: یک رمان مردم­نگارانه» (After Life: An Ethnographic Novel) (2006) رمان جدید توبیاس هچ شد.

«فراری» (Runaway) (2001) عنوان یک مستند مردم‌­نگارانه است که زیبا میرحسینی (دکترای انسان‌­شناسی از دانشگاه کمبریج) و کیم لانچینوتو (فیلمساز وکارگردان انگلیسی) با نگاه به معضل اجتماعی فرار دختران ایرانی از خانه ساخته‌اند.

تان اُتو انسان شناسی هلندی است که به جزیره بالوان می‌­رود و در تمامی مراسمات خاکسپاری در سنت مردم این جزیره شرکت می­‌کند. مستند «Ngat مرده است» (Ngat is dead: Studying Mortuary Traditions) (2007) حاصل مشاهدات میدانی او از آداب و رسوم مردم این جزیره است.

«Speak body» (آرماتاژ؛ ۱۹۷۹)، خاطرات ناتمام (ماریلو؛ ۱۹۸۳) تا «Handsworth Songs» (اکومفراه؛ ۱۹۸۶)، «چه کسی وینسنت چینی را کشت؟» ( چوی و تاجیما؛ ۱۹۸۸)؛ «من انگلیسی­ام اما» (چادها؛ ۱۹۸۹)، «اسم ویت نام فامیل نام» (ترینه؛ ۱۹۸۹) و «فیلم­ها رؤیا هستند» (سنسیپر؛ ۱۹۸۹) تعدادی دیگر از آثار مردم­‌نگارانه در حوزه فیلم مستند است.

روایت، تعاریف و انواع

روایت شرحی از رویدادهای مرتبط و متوالی (زنجیره‌­وار) است که واقعی و یا تخیلی هستند که در قالب کلمات مکتوب یا شفاهی و یا تصاویر ثابت یا متحرک ارائه می‌­شود. Narrative از ریشه لاتین narrare به معنای گفتن to tell می­‌آید که این کلمه لاتین نیز ریشه در صفت gnarus معنای آگاه (knowing) و متخصص و کاردان (skilled) دارد. در فارسی روایت به معنای بازگفتن، بازگفت، رویدادگویی، نقل سخن و یا خبر از کسی و گفتار و مترادف حدیث، حکایت، داستان و نقل است.

روایت می‌­تواند در دسته­‌های متعدد از نظر مضمون و فرم طبقه­‌بندی شود. 

تعاریف برخی از گونه­‌های روایت 

داستان تاریخی

داستان تاریخی نوعی از کتاب‌نویسی است که مرز میان تاریخ و ادبیات به‌شمار می‌رود. در این گونه کتاب‌ها معمولاً از هیچ منبعی یاد نشده یا از منابع کمی یاد می‌شود. در رمان تاریخی دروغ بودن یا حقیقت داشتن مطلب مهم نیست بلکه نوع نوشتار اهمیت دارد و کتاب از نظر ادبی حائز ارزش است. این کتاب‌ها معتبر محسوب نشده و در مباحث تاریخی تقریباً بی‌ارزش محسوب می‌شوند.

حکایت

حکایت نوعی از داستان کوتاه است که در آن درس یا نکته‌ای اخلاقی نهفته است. این درس یا نکته بیشتر در پایان حکایت بر خواننده آشکار می‌شود. شخصیت‌های حکایت آدم‌ها، حیوانات یا اشیای بی‌جانند. زمانی که حیوانات شخصیت حکایتند، مانند انسان‌ها سخن می‌گویند و احساسات انسانی از خود نشان می‌دهند. یکی از بهترین نمونه‌های حکایت در زبان فارسی را می‌توان در هزار و یک شب دید. حکایت‌ها معمولاً طوری نوشته می‌شوند که خواننده به سادگی آن‌ها را درک کند. ادبیاتی را که در حکایت‌ها به کار برده می‌شود، ادبیات تعلیمی می‌نامند. برخی حکایت‌ها از نسلی به نسل دیگر بازگو می‌شود. بیشتر در حکایت با استعاره از اشیا یا حیوانات، نابخردی انسان در رفتار و منشش به او نشان داده می‌شود. گاهی حکایت آکنده از طنز یا هزل است.

فولکلور

باور عامیانه یا فولکلور (به فرانسوی) را می‌توان مجموعه‌ای شامل افسانه‌ها، داستان‌ها، موسیقی، تاریخ شفاهی، ضرب‌المثل‌ها، هزلیات، باورهای عامه، رسوم دانست. فولکلور از دو کلمۀ انگلیسی فولک به معنی توده و لور به معنی دانش تشکیل شده‌است. فولکلور را بیشتر در بررسی توده‌های عامی مردم می‌جویند. معمولاً در میان اقوام قدیمی به جز قبایل وحشی نمونه‌هایی از فولکلور یافت می‌شود. واژه فولکلور را برای اولین بار ویلیام تامس عتیقه‌شناس انگلیسی در مقاله‌ای که موضوع آن بحث درباره دانش عامیانه و آداب و رسوم سنتی بود بیان داشت. این اصطلاح از نیم قرن پیش نیز در ایران و ادبیات آن راه یافته‌است و به‌تدریج این اصطلاح به‌معنی دانش عامیانه و دانستنی‌های تودۀ مردم رواج یافت و «فرهنگ عامه»، «فرهنگ عامیانه»، «فرهنگ توده» و «فرهنگ مردم» نامیده شد.

افسانه

اَفسانه که در زبان پارسی میانه به آن afsân می‌گفتند، به معنای داستانی خیالی است که ساری و رایج بوده باشد و احیاناً راست پنداشته بشود یا زمانی راست پنداشته شده باشد. تفاوت افسانه با tall tale اساساً از نظر قدمت داستان است و اینکه در افسانه از اغراق برای بزرگنمایی قهرمان داستان استفاده می­‌شود اما در tall tale آنقدر از اغراق استفاده می‌­شود تا جایی که تمام داستان را دربرمی‌­گیرد.

اسطوره

در فهم عامه و در برخی از فرهنگ‌ها، اسطوره (اساطیر) معنیِ «آنچه خیالی و غیر واقعی است و جنبه افسانه‌ای محض دارد» یافته‌است؛ اما اسطوره را باید داستان و سرگذشتی مینَوی دانست که شرح عمل، عقیده، نهاد یا پدیده‌ای طبیعی است که دست‌کم بخشی از آنها از سنت‌ها و روایت‌ها گرفته شده و با آیین‌ها و عقاید دینی پیوندی ناگسستنی دارد. در اسطوره سخن از این است که چگونه هر چیزی پدید می‌آید و به هستی خود ادامه می‌دهد. اسطوره واژه‌ای معرَّب است که از واژه یونانی هیستوریا (historia) به معنی «جستجو، آگاهی، داستان» گرفته شده‌است. نجف دریابندری در کتاب افسانه اسطوره توضیح داده‌است که این واژه در زبان فارسی پیشینه چندانی ندارد و معادل فارسی دقیق‌تر برای لفظ myth و mytos («شرح، خبر، قصه») در زبان‌های اروپایی، در فارسی «افسانه» می‌باشد.

حماسه

حماسه گونه‌ای از متون وصفی است که به توصیف اعمال پهلوانی و افتخارات و بزرگی‌های قومی یا فردی می‌پردازد. محققان منظومه‌های حماسی را به دو نوع تقسیم کرده‌اند: منظومه‌های حماسی طبیعی و ملی که خود به دو گونه حماسه‌های اساطیری و پهلوانی مانند قسمت عمده‌ای از شاهنامه و منظومه‌های حماسی تاریخی مانند اسکندرنامه بخش می‌شود و منظومه‌های حماسی مصنوع همچون هانرید اثر ولتر. حماسه‌ها عموماً منظوم نوشته می‌شوند. یَلنامه و پهلوان‌نامه واژه‌هایی پارسی‌تبار و برابرهای پارسی سره واژه عربی حماسه هستند. یل به معنی پهلوان است.

داستان کوتاه

داستان کوتاه گونه‌ای از ادبیات داستانی است که نسبت به رمان یا داستان بلند حجم بسیار کم‌تری دارد و نویسنده در آن برشی از زندگی یا حوادث را می‌نویسد درحالی که در داستان بلند یا رمان، نویسنده به جنبه‌های مختلف زندگی یک یا چند شخصیت می‌پردازد و دستش برای استفاده از کلمات باز است. به همین دلیل ایجاز در داستان کوتاه مهم است و نویسنده نباید به موارد حاشیه‌ای بپردازد.

رمان

رُمان یا داستان بلند (Novel) متنی روایتگر و داستانی است که در قالب نثر نوشته می‌شود. در قرن هجدهم کلمه «رمان» بیشتر برای اشاره به قصّه‌های کوتاه در مورد عشق و توطئه به کار می‌رفت. در ۲۰۰ سال اخیر رمان تبدیل به یکی از مهم‌ترین اشکال ادبی شده‌است. کلمه «رمان» از زبان فرانسوی وارد زبان فارسی شده‌است. رمان در فارسی قالب ادبی مدرنی به‌شمار می‌رود.

فانتزی (گونۀ هنری خیال‌­پردازی)

خیال‌پردازی، (fantasy) گونه‌ای هنری است که جادو و دیگر اَشکال فراطبیعی را به عنوان عنصر اولیۀ طرح و توطئه، درون‌مایه یا فضای داستان استفاده می‌کند. این‌گونه معمولاً توسط نگاه، حس و درون‌مایه وسیع از کار اشخاص از گونه‌های علمی‌تخیلی و وحشت متمایز می‌شود، هر چند که این سه گونه نقاط مشترک بسیاری با هم دارند و مجموعاً ادبیات گمانه‌زن شناخته می‌شوند. در خیال‌پردازی قواعد و قوانین فیزیکی و طبیعی زیر پا گذاشته می‌شود و موجودات ناموجود تصویر می‌شوند. این نوع ادبی معمولاً شامل سحر و جادو، حوادث خارق‌العاده، و موجودات خیالی است.

روایت غیرخطی

تکنیکی روایی در ادبیات داستانی، فیلم و سایر قالب‌های روایی است که در آن ترتیب یا سیر زمانی رویدادها به‌هم می‌ریزد. روایت غیرخطی منطقِ علّی وقایع را با استفاده از تمهیدهایی نظیر روایت در روایت، خطوط داستانی موازی و تداعی‌های رؤیاگون دستخوش دگرگونی می‌کند. این شیوه غالباً با هدف شبیه‌سازی سازوکار حافظه و تداعی خاطره در مغز انسان به‌کار رفته است، اما دلایل استفاده از آن به این مورد منحصر نمی‌شود.

جستار

معمولاً نوشته‌ای است که در آن استدلال­‌های شخصی نویسنده مطرح می‌شود. تعریف جستار مبهم است و با رساله، مقاله، جزوه و داستان کوتاه همپوشانی دارد. جستارها به‌طور سنتی به رسمی و غیررسمی طبقه‌بندی شده‌اند. مشخصه جستارهای رسمی «هدف مهم، وقار، سازماندهی منطقی و طول» و مشخصه جستارهای غیررسمی عناصر شخصی (خود آشکارسازی، سلیقه‌ها و تجربه‌های شخصی، سبک رازآلود)، شوخ‌طبعی، شیوه مطبوع، ساختار پریشان، یا تازگی و نامتعارف بودن مضمون و… است

اتوبیوگرافی

خودزندگی‌نامه، خویش‌نامه، حسبِ‌حال، یا سرگذشت خود، زندگی‌نامه‌ای است که به‌دستِ خودِ فرد نوشته می‌شود. در روایت‌شناسی، خودزندگی‌نامه روایتی است درباره‌ی نویسنده که آشکارا یا به طور ضمنی ادعا می‌کند حقیقی یا به عبارت دیگر غیرداستانی است. خودزندگی‌نامه‌ها فرم‌های گوناگونی دارند و حتی ممکن است مانند کتاب تعلیمات هنری آدامزروایت سوم‌شخص داشته باشند. خودزندگی‌نامه مفهوم قرص و محکمی نیست و این حوزه پر است از روایت‌هایی که در قلمرو نامشخص بین خودزندگی‌نامه و داستان قرار می‌گیرند؛ مانند رمان چهره‌ی مرد هنرمند در جوانی اثر جیمز جویس یا کتاب زن جنگجو: خاطرات گذار نوجوانی در میان ارواح اثر م‍ک‍س‍ی‍ن‌ ه‍ان‍گ‌ ک‍ی‍ن‍گ‍ست‍ون.

بیوگرافی

زندگی‌نامه یا سرگذشت‌نامه سبکی در ادبیات و دیگر رسانه‌ها از جمله فیلم‌های مستند است که مربوط می‌شود به شرح و توصیف رخدادها و روند زندگی یک یا چند نفر. بیشتر زندگی‌نامه‌ها بر پایه یادداشت‌های شخصی افراد ترتیب داده می‌شوند و داستان‌هایی واقعی هستند و نه تخیلی. یک زندگی‌نامه به فهرست کردن اطلاعات در مورد یک شخص مانند زادگاه و زادروز و تاریخ رخدادها محدود نمی‌شود و به توضیح و گاه تحلیل رویدادها می‌پردازد. از کهن‌ترین نمونه‌های زندگی‌نامه می‌توان به کتاب‌های تاریخ‌نگاران یونان درباره­‌ی شرح زندگی شاهنشاهان ایران اشاره کرد از جمله کوروش‌نامه نوشته گزنفون. نخستین کتاب زندگی‌نامه در زبان فارسی نو کتاب لباب‌الالباب محمد عوفی است. در ادبیات فارسی کتاب‌های تألیف شده در سبک زندگی‌نامه را تذکره می‌گفتند.

خاطره­‌نگاری

یا شرح حال مجموعه‌ای از خاطراتی است که نویسنده در مورد لحظات زندگی یا حوادثی که به طور عمومی یا خصوصی برایش اتفاق آمده است می‌نویسد. اظهارات بیان شده در شرح حال واقعی در نظر گرفته می‌شوند. با وجود اینکه از اواخر قرن بیستم شرح حال به عنوان زیربخشی از زندگی‌نامه یا خودزندگی‌نامه در نظر گرفته می‌شود، این ژانر با تاکیدهای ظریفش از نظر فرم از آن‌ها متفاوت است. یک زندگی‌نامه یا خودزندگی‌نامه داستان «یک زندگی» را می‌گوید، در حالی که شرح حال اغلب «داستانی را از یک زندگی» مثل حوادثی برگزیده یا نکاتی از زندگی نویسنده را می‌گوید. ممکن است نویسنده شرح حال را شرح حال نویس بنامند.

تاریخ شفاهی

تاریخ شفاهی یکی از شیوه‌های پژوهش در تاریخ است که به شرح و شناسایی وقایع، رویدادها و حوادث تاریخی بر اساس دیدگاه‌ها، شنیده‌ها و عملکرد شاهدان، ناظران و فعالان آن ماجراها می‌پردازد. 

روایت در تمام اشکال خلاقیت انسان یافت می­‌شود، هنر، سرگرمی، خطابه، ادبیات، تئاتر، موسیقی، آواز و سرودها، کمیک‌­ها، ژورنالیسم، فیلم، تلویزیون، بازی­‌های ویدیویی، رادیو، بازی‌­ها و در اجراها (performance) به طور کلی مانند برخی از نقاشی‌­ها، مجسمه‌­سازی، طراحی، عکاسی و سایر انواع هنر تجسمی مادامی که زنجیره‌ای از رویدادهارا به تصویر می­‌کشند. برخی جنبش‌­های هنری ماند هنر مدرن، روایت را به نفع انتزاع و مفاهیم ذهنی کنار زدند.

قصه‌­گویی شفاهی اولین روش بیان روایت بوده است. در دوران کودکی بیشتر مردم ، روایت برای راهنمایی آنها به سمت رفتار درخور، ارزش‌­ها، تاریخ فرهنگی و تشکیل هویت جمعی استفاده شده است که مطالعات مردم­‌شناسی در میان مردمان بومی و سنتی موید این ماجراست.

همچنین ممکن است روایت‌­ها با یکدیگر تودرتو باشند، مانند روایتی که توسط یک شخصیت غیرقابل اعتماد (راوی ناموثق که به خصوص در گونه‌­ای از رمان­‌های تخیلی یافت می‌­شود که شخصیت اصلی آن متهم، قربانی و یا از این دست است) نقل می‌­شود. یکی از مهم‌­ترین بخش‌­های روایت، شیوه روایت است، مجموعه‌­ای از روش‌­ها که برای برقراری (انتقال) روایت در طول فرآیند روایتگری استفاده می­‌شود. روایت در معنای عام آن، درکنار تفسیر، استدلال و توصیف، یکی از چهار روش گفتمان لفظی است.

روایت بیان تعدادی رویداد یا زنجیره‌­ای مرتبط از رویدادهای واقعی یا داستانی است که توسط راوی/راویان برای مخاطب/مخاطبان راوی (تفاوت این مخاطب با خواننده داستان مانند تفاوت نویسنده با راوی داستان است) بازگو می‌­شود. روایت متمایز است از توصیف چند و چونی، وضعیت یا شرایط و همچنین از بیان دراماتیک رویدادها گرچه که اثر دراماتیک می‌­تواند شامل روایت نیز باشد. روایت از مجموعه رویدادهایی شکل گرفته است که حین روایتگری (یا گفتمان) بازگو می­‌شوند، رویدادهایی که گزینش و طبق نظم معینی (پلات، طرح) جایگذاری شده‌­اند. دسته روایت از کوتاه­ترین شرح وقایع (به عنوان مثال «گربه روی تشکچه نشسته است»، و یا آیتم خلاصه اخبار) تا طولانی‌­ترین آثار تاریخی یا زندگی‌­نامه‌­ای، خاطره‌­نگاری­‌ها، سفرنامه­‌ها و همچنین رمان، تصنیف‌­ها، حماسه­‌ها، داستان­‌های کوتاه و سایر انواع داستانی. در بررسی داستان­‌ها، به طور معمول رمان‌­ها و داستان­‌های کوتاه‌­تر را به روایت اول شخص و سوم شخص تقسیم می­‌کنند. فن روایت، شیوه گفتن داستان است و شعر روایی گونه‌­ای از اشعار است که داستان تعریف می­‌کند که از اشعار دراماتیک و غزل متفاوت است. برخی نظریه­‌پردازان روایت­‌شناسی تلاش کرده‌­اند تا تمام خصوصیاتی که روایت را از غیر روایت متمایز می­‌کنند را مشخص کنند.

نظریۀ ادبی

در رویکردی نظری ادبی روایت گونه‌­ای از داستان‌­نویسی است که در آن راوی ارتباط مستقیمی با خواننده برقرار می‌­کند. تا اواخر قرن 19، نقدادبی به عنوان یک تمرین آکادمیک، صرفا با شعر سرو کار داشت (از جمله اشعار حماسی مانند ایلیاد و بهشت گمشده و درام منظوم مانند شکسپیر). غالب اشعار راوی­ای غیر از نویسنده­‌شان نداشتند. اما رمان‌ها با دیالوگ شخصیت­‌های مختلف داستان، راویان را بیشتر می­‌کند و راویانی با زاویۀ دید متمایز از دیدگاه نویسنده خلق می­‌کند. با ظهور رمان در قرن هجده، ایدۀ راوی (به جای نویسنده) مسئله راوی را یکی از برجسته­‌ترین نظریه­‌های ادبی ساخت.

رویکرد علوم اجتماعی

انسان‌ها اغلب ادعا می‌­کنند رویدادها را درک می­‌کنند آنگاه که سعی دارند یک داستان مرتبط با نتیجۀ منطقی یا یک روایت تنظیم کنند تا شرح دهند که باور آنها درمورد چگونگی وقوع این رویداد چیست. بنابراین روایت‌­ها بر پایۀ روش‌­های شناختی ما قرار می­‌گیرند و یک چارچوب روشنگر برای علوم اجتماعی فراهم می‌­کنند، به خصوص در مواردی که گردآوردن موارد کافی برای تجزیه و تحلیل­‌های آماری دشوار است. روایت اغلب در تحقیقات موردی در علوم اجتماعی به کار می‌­رود. مشخص است که در اکثر موارد ماهیت قوای اجتماعی که از خلال تفاصیل روایت­‌ها نمایان می­‌شود، برای نظریه­‌ها و سیاست­‌های اجتماعی جذاب‌­تر و مفیدتر از سایر روش‌­های تحقیق اجتماعی هستند.

جامعه­‌شناسان گوبریوم و هولشتاین به شکل‌­گیری رویکرد ساختارگرایانه به روایت در جامعه­‌شناسی کمک کرده‌­اند. از کتاب این دو نفر «هویت روایت در دنیای پست مدرن» (2000) گرفته تا متون جدیدتر مانند «تحلیل واقعیت روایت» (2009) و «انواع تحلیل روایی» (2012)، یک ساختار تحلیلی برای تحقیق داستان‌ها و قصه‌­گویی‌­ها در کلان‌روایت‌ها و خردروایت­‌ها توسعه پیدا کرد. هدف، درک جامعه­‌شناختی از متون رسمی و تجربه‌­های زیسته است.

رویکرد روان شناسانه

در فلسفه ذهن، علوم اجتماعی و سایر رشته‌های بالینی شامل پزشکی، روایت می‌تواند به جنبه­‌های روان‌شناسی بشر اشاره کند. یک فرآیند روایت شخصی شامل احساس هویت فردی یا فرهنگی شخص و ایجاد و ساخت خاطرات می­‌شود.

تقسیم‌بندی روایت مثبت و منطقی دلالت بر توسعۀ بیماری و اختلال‌های روانی دارد و اصطلاحاً گفته می‌شود که نقش مهمی را در بهبودی باز می‌کند. روایت درمانی یک مکتب روان درمانی است. روایت بیماری، یک راه برای کسی است که تحت تأثیر یک بیماری واقع شده تا تجربه‌های حسی خود را ملموس کند. آنان معمولاً از یک یا چند الگوی از پیش نظم یافته پیروی می‌کنند، روایت تلافی گونه (restitution)، روایت آشفتگی (chaos) یا روایت جست‌وجو گونه (quest).

در روایت تلافی­‌گونه شخص، بیماری را به عنوان یک حالت دائمی می‌بیند که بدتر خواهد شد و تلاش برای درمان راه به جایی نخواهد برد. هدف اولیه بازگشت همیشگی به زندگی و سلامت طبیعی است. این روایت‌­ها روایت شفا (cure) نیز گفته می‌­شوند. در روایت آشفتگی فرد، مریضی­‌اش را وضعیتی همیشگی می‌­بیند که بی­‌رحمانه بدتر نیز خواهد شد. بیماری آلزایمر از این دست بیماری­‌هاست. بیمار بدتر و بدتر می­‌شود و امیدی برای بازگشت به زندگی طبیعی نیست. در نوع اصلی سوم، روایت جست‌وجو گونه، تجربه وضعیت بیمار به عنوان یک فرصت برای دگرگون کردن خود به یک فرد بهتر از طریق غلبه بر مشکلات و بازآموزی چیزهایی که در زندگی مهم است، دیده می‌شود. عواقب جسمانی بیماری نسبت به دگرگونی روحی و روان‌شناسی از اهمیت کم­تری برخوردار است. نمونۀ بارز آن منظره­ای موفق در شفای سرطان سینه ‌است.

روایت درمانی(به انگلیسی: Narrative Therapy) یکی از مکاتب معاصر روانشناسی می باشد که در زمینه‌های مختلف بالینی، مشاوره، روان درمانی و حتی مددکاری اجتماعی نیز کاربرد دارد. این رویکرد از حدود دهۀ هفتاد و هشتاد میلادی توسط «مایکل وایت» و «دیوید اپستون» بنیان نهاده شد. رویکرد آنها به سرعت و در دهه نود میلادی در آمریکا به شهرت رسید و فراگیر شد. این شهرت، با چاپ و انتشار کتاب ها و تحقیقات مختلف این دو فرد در رابطه با روند درمان افرادی با مشکلات اختلال کم توجهی - بیش فعالی، بی‌اشتهایی عصبی و حتی اسکیزوفرنی، بیشتر شد. طی سال‌های اخیر این رویکرد روان درمانی به گسترۀ وسیع‌­تری از مشکلات پرداخت و تحقیقات زیادی انجام گرفت و امروزه به عنوان یکی از مهم‌ترین مکاتب روانشناسی پست مدرن مطرح می‌­باشد. «مرکز دولویچ» واقع در شهر ادلاید استرالیا که توسط مایکل وایت و همکارانش تاسیس شد، همچنان به ­عنوان مرکز اصلی آموزش و تحقیق و توسعۀ روایت درمانی فعال است. این مرکز در حال حاضر توسط عدۀ زیادی از دوستان و همکاران مایکل وایت (همسرش شریل وایت و شاگردش دیوید دنبرو و دیگران) اداره می‌شود.

روایت تاریخ شناسی

در تاریخ شناسی، بر طبق گفتۀ لارنس استون، روایت شیوۀ بیانی سنتی، توسط تاریخ نویسان مورد استفاده بوده‌است. در ۱۹۷۹، در یک دوره وقتی که تاریخ اجتماعی جدید به مدل تحلیلی علمی–اجتماعی نیاز داشت، استون روایت عقب‌گردی را کشف کرد. لارنس استون این موضوع رادر سال ۱۹۷۹ شروع کرد. او روایت را این گونه تعریف کرد: به ترتیب وقوع سازمان یافته‌ است، روی داستان منسجم متمرکز می‌شود، جنبۀ توصیفی آن نسبتاً بیش از جنبه تحلیلی است، برای مردم صرفاً به عنوان یک توصیف خیالی اهمیتی نداشت بلکه با ویژه و خاص بودن بیش از اجتماعی و آماری بودن سروکار داشت. وی گفت که "بیشتر تاریخ نویسان در حال تلاش برای پی بردن به اینکه چه چیزی در ذهن مردم گذشته بود و چه چیزی زندگی گذشته، دوست داشتنی بود، هستند، سوالاتی که مارا به ضرورت استفاده از روایت آگاه می‌کند. تاریخ نویسان ملزم به نزدیک شدن به علوم اجتماعی هستند، به هر حال از محدودیت روایت و برتری آن برای حکایت، نسبت به تحلیل و تمثیل‌های زیرکانه بیش از نظم (قاعده) آماری انتقاد شده‌است.

روایت در موسیقی

خطی بودن یکی از ویژگی‌های روایت چندگانه است که می‌تواند در یک ترکیب موسیقی یافت شود. از نظر موسیقی شناس آمریکایی، ادوارد کون، اصطلاح روایت در زبان تحلیلی موسیقی به کار برده می­‌شود. چندین دیدگاه در مورد مفهوم روایت در موسیقی و نقش آن وجود دارد. یکی از آنها نظریۀ تئودور آدورنو است: «موسیقی خود را می‌نوازد، زمینه خاص خودش است، بدون روایت روایت می‌کند». دیگری از کارولین ابیت است: «رفتارهای معینی که در موزیک تجربه شده است، صدای روایت را تشکیل می‌­دهد». همچنان دیگران استدلال کرده‌اند که روایت اقدامات نشانه‌­شناسانه­‌ای است که می‌تواند تجزیه و تحلیل موسیقی را غنی کند.

فیلم روایی

صورتی از فیلم است که یک داستان یا حادثه را به نمایش می‌گذارد. در این سبک فیلم، روایت‌کننده یا شخصیت‌های فیلم کمک می‌کنند تا داستان، واقعی جلوه کند. فیلم روایی ممکن است فیلمی براساس واقعیت یعنی فیلم مستند باشد و می‌­تواند از پویانمایی نیز استفاده کند.

روایت تاریخ

روایت تاریخ یک ژانر تاریخی واقعی است که از زمان‌بندی (شرح وقایع به ترتیب زمانی) به عنوان چارچوب آن استفاده می­‌کند (برخلاف بررسی ریشه­‌ای یک موضوع تاریخی).

شعر روایی

شعری که یک داستان می­‌گوید.

عکاسی روایی

عکاسی‌­ای که برای گفتن یک داستان استفاده می‌­شود و یا در ارتباط با داستان‌­هاست.