سماع قلمسماعی منک، وجدی فیک، سکری فی کلامی لک...

مروری بر روایات اسارت در جهان

اسارت در چنگال دشمن در جای جای تاریخ بشری به چشم می‌­خورد؛ همواره پیروز جنگ، بسته به فرهنگ جامعه‌­اش اسرا را یا به بردگی می­‌برده و یا می­کشته‌­است. در میان این اسیران جنگی کم نیستند آنان که دست به قلم برده و از روزگار اسارتشان نوشته‌­اند: احوالات درونی­شان، فضای اردوگاه‌­ها، آنچه بر سایر اسرا می‌گذرد و مطالبی از این دست. تعداد روایات اسارت و اهمیت داده‌­هایی که می­‌توان از آنها بیرون کشید به گونه­‌ای است که نمی‌­توان نادیده­‌شان گرفت، حتی برخی پژوهشگران به این آثار در قالب یک ژانر ادبی مستقل می­‌نگرند، که البته نباید با ادبیات زندان اشتباه گرفته شوند. این دسته از آثار متعلق به جامعه و جغرافیای خاصی نیستند و در میان اسرای دوطرف یک نبرد نیز دیده می‌­شوند؛ اما بسیاری از آنها نادیده گرفته شده‌­اند. این نادیده‌­گرفتن و درمقابل نگاه ویژه به برخی، معمولاً دلایلی سیاسی داشته‌­اند. نگاه ویژه به روایت­‌های آشویتس یکی از مواردی است که با اغراض سیاسی همراه بوده است. آشویتس اردوگاه آلمان در لهستان بود که به کوره‌های آدم سوزی‌اش معروف است. این روایت‌­ها در راستای اثبات هلوکاست و ایجاد حق کاذب برای یهودیان اشغالگر، تقویت شد. «انسان در جستجوی معنا»، «شب»، و «من آخرین یهودی‌­ام» از جمله روایت‌هایی هستند که نویسندگانشان خود اردوگاه آشویتس را چشیده‌­اند. داخائو نیز یکی دیگر از این اردوگاه­‌هاست. «مارتا گلهورن» در کتاب «به من دروغ نگو»، داخائو را اینگونه روایت می­‌کند:

«پشت سیم‌های خاردار و حفاظ الکتریکی آدم‌هایی مثل اسکلت در آفتاب نشسته بودند و به دنبال شپش خود را می‌کاویدند. آنها فاقد چهره‌ای خاص بودند و سنشان را نمی‌شد حدس زد. چهره‌هایی بی‌روح و زردرنگ، فقط پوست و استخوان. با چشم‌هایی عجیب، درشت و از حدقه درآمده. اینجا داخائو است.»

در مقابل غلبۀ روایت‌های آشویتس، از اردوگاه اسرای آلمانی در جبهۀ متفقین صدایی بیرون نیامد و این فقدان روایت، به بیشتر دیده شدن جنایات یک طرف نبرد کمک کرد.

تاریخ آمریکا نیز بارها جنگ و اسارت و برده­‌داری  به خود دیده است: هجوم استعمارگران بر بومیان، جنگ­‌های داخلی شمال و جنوب آمریکا، حضور در جنگ جهانی دوم، حمله به ویتنام، افغانستان و عراق. به همین سبب روایات متعدد و مختلفی از اسارت، در آمریکا نگاشته شده است. دکتر رابرت سی دویل، استاد تاریخ، نویسنده و تهیه­‌کننده، در سال­‌های 1967 تا 1971 افسر نیروی دریایی بوده و در ویتنام حضور داشته است. دویل در «آواهایی از اسارت» (1994؛ Voices from captivity) به روایات اسارت می­‌پردازد و از جمله افرادی است که برای این آثار ژانر مستقلی قائل است.

او در این کتاب نشان می‌­دهد که هرچند چیدمان و شرایط محیطی ممکن است متفاوت باشد، اما داستان­‌های اسارت ساختار مشترک و محتوا و موضوعات مشابهی دارند. دستگیری، حبس، انزوا، شکنجه، سرسپردگی یا مقاومت، مرگ، فرار، آزادی و بازگشت به وطن، کلیدواژه‌­های اساسی و تکرارشونده در این روایات هستند. دویل معتقد است این­ها دقیقاً همان عناصری هستند که این ژانر را به فرم ادبیِ جذاب و ماندگاری تبدیل کرده است. او با استفاده از منابع بسیاری همچون اسناد رسمی، گزارشات اول شخص (خاطرات اسرا)، اسناد تاریخی و نامه­‌های شخصی به علاوۀ آثار فولکور و داستانی، جاودانگی و حضور همیشگی داستان­‌های اسارت را در آمریکا نشان می‌­دهد.

نیم قرن بعد از پایان جنگ جهانی دوم، در سال 1991، صربستان، بوسنی و کرواسی شاهد نسل‌­کشی مسلمانان بودند. مردان غیرنظامی بعد از دستگیری، کشته و زنان به اردوگاه‌ اسرا منتقل می­‌شدند.  چهار سال از پایان جنگ گذشته بود که «اسلاونکا دراکولیچ» نویسندۀ کروات کتاب «کمونیست رفت ما ماندیم و حتی خندیدیم»، کتاب «انگار آنجا نیستم» را به روایت یکی از زنان بازمانده از اردوگاه اسرای جنگی نوشت.

از اردوگاه‌­های شوروی نیز روایاتی شنیده شده است. سال 1974، الکساندر سولژِنیتسین خاطرات خود از این اردوگاه‌ها را در «مجمع الجزایر گولاگ» منتشر کرد. «اسلاوومیر راویکز» نیز یکی از اسرای لهستانی این اردوگاه بود که خاطراتش را در قالب نمایشنامه­ نوشت. پیتر وبر سال 2010، بر مبنای این نمایشنامه، فیلم «راه بازگشت» را ساخت.

روایات دهشتناک گوانتانامو نیز به سختی از ذهن خواهد رفت. «خاطرات گوانتانامو» که دست نوشته‌های مخفیانۀ «محمد ولد صلاحی» است و «حقایق ناگفته از گوانتانامو» نوشتۀ «محمدعلی شاه‌موسوی»، روایاتی هستند که کتاب شدند، اما بازتاب جهانی پیدا نکردند.

جنگ ویتنام هم از جمله نبردهای خونینی است که تبعات آن همچنان بسیاری را درگیر کرده است اما اثری که خاطرات اسرای ویتنامی این جنگ را ثبت کرده باشد، به سختی یافت می­‌شود. روایت اسارت، روایت انسان‌­های رنجور دربندی است که برای بقای جان و هویت خویش می­‌جنگند، آن گونه که دراکولیچ در «انگار آنجا نیستم» توصیف می­‌کند:

«دنیای بیرون برای ما کاملاً ناپدید شده بود و تنها یک قانون در اردوگاه وجود داشت: زنده ماندن. زنده ماندن به هر قیمتی.»

مسئلۀ اسارت، خارج از مرزهای ایران، نه تنها شاهد فقدان، و ترویج یا تحریم هدفمند روایت­‌هاست، بلکه عمده روایات موجود نیز فارغ از ساحت‌­های انسانی و عمدتاً در فضایی سرد، بیشتر بر جنبۀ تنازع بقا تاکید دارند؛ همان گونه که در «انسان در جستجوی معنا» ویکتور فرانکل می­‌گوید:

«زندانی‌هایی می توانستند زنده بمانند که پس از سال‌ها دربدری از اردو به اردو، همۀ ارزش‌های اخلاقی را در کشاکش برای زنده ماندن از دست داده بودند. اینها برای یک نفس زنده ماندن، از هیچ کاری ابا نداشتند. می‌دانیم آنها که از همه بهتر بودند، بازنگشتند.»

پی‌نوشت: اولین یادداشت من در روزنامۀ فرهیختگان، به بهانۀ یکی از شب‌های فصل اول شب روایت.