سماع قلمسماعی منک، وجدی فیک، سکری فی کلامی لک...

در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم، دخانیات در ادبیات از جایگاه مهمی برخوردار بود. اغلب شخصیت­‌های محترم و برجسته­‌ی داستان درگیر نوعی از دخانیات بودند، مشهورترین آنها، شخصیت اول اثر پرآوازه‌­ی سر آرتور کانن دویل، شرلوک هولمز است.

دخانیات به عناوین کتب نیز سرایت کرده بود و واژگانی مانند تنباکو، پیپ و نیکوتین در آنها دیده می‌­شد «سیگار در واقعیت و فانتزی»، «پیپ و کیسه (ی تنباکو): کتاب شعر سیگاری‌­ها». میزان این اهمیت بدان جا رسیده بود که استعمال دخانیات بخشی از هویت نویسندگان را تشکیل می‌­داد.

«ادبیات در دود آبی تنباکو پوشیده شده است».

این را پیتر اشلی در یادداشت خود برای هافینگتون پست می­‌گوید. او که خود دستی بر قلم دارد، به نویسندگان و شعرایی اشاره می‌­کند که چه هنگام نوشتن و چه در سایر لحظات زندگی از دخانیات جدایی نداشته­‌اند. اشلی معتقد است میان نویسندگان بزرگ در 150 سال اخیر، تقریباً نمی‌­توان کسی را یافت که بدون اتکا به تنباکو دست به نوشتن برده باشد. او از مشاهیری همچون دیکنز، ویرجینیا وولف، اسکار وایلد، توماس استرنز الیوت (تی.اس.الیوت) و فیلیپ لارکین نام می­‌برد. مصرف دخانیات چنان در میان مشاهیر ادبی جهان شایع است که می­‌توان در یادداشتی بلند به پیپ انتخابی آنان و ذکر جزئیات ظاهری و برند پیپ و تنباکویشان پرداخت؛ مانند یادداشت جی.آر.دورِن نویسنده و روزنامه­‌نگار آمریکایی که همچون تبلیغی روشنفکرمآبانه برای مصرف پیپ و تنباکو در صفحه­‌ی فروشگاهی اینترنتی قابل مشاهده است.

سلطه صعنت دخانیات بر ادبیات بدان جا می­‌رسد که از عناوین برخی از آثار ادبی برای نام­‌گذاری سیگار استفاده می‌­شود. «Waverley» و «Kenilworth» نام دو رمان از والتر اسکات اسکاتلندی و نام دو مدل سیگار است. همچنین یک کارخانه سیگارسازی، سیگاری با نام «Sweet Afton»، شعری از رابرت برنز (رابی) شاعر اسکاتلندی، تولید می­‌کند. کریستوفر باکلی طنزنگار سیاسی و نویسنده آمریکایی، در رمان «از سیگار کشیدنتان متشکرم» به سطح بالای نفوذ و قدرت این صنعت در آمریکا می‌پردازد. شخصیت اصلی این رمان نیک نیلور، سخنگوی یک شرکت بزرگ تنباکو است که به واسطه نفوذ شرکت، از تمامی امکانات رسانه­‌ای برای تبلیغ دخانیات استفاده می‌­کند.

نگاهی به نویسندگان و شعرای بنام و تاثیرگذار در قرن 19 و20 و آثارشان می­‌تواند نشانگر غلظت دود در فضای ادبیات معاصر باشد. طیبعتاً استقبال مشاهیر دنیای ادبیات از پیپ، سیگار و نظایر آن و گنجاندن استعمال دخانیات در خصایص اصلی شخصیت­‌های آثار ادبی، گسترش اقبال عمومی به دخانیات را به دنبال خواهد داشت. اگرچه این روند پس از اثبات علمی مضرات سیگار با شدت کمتری ادامه یافت، اما همچنان فضاهای آمیخته با هنر و ادبیات را در ارتباطی ناگسستنی با دود می‌­بینیم. 

دود و آقای نویسنده

«سیگار نوع تمام عیاری از لذت بی عیب است. مطبوع است و ولعی سیری ناپذیر برجا می‌­گذارد. یک فرد چه چیزی بیشتر از این می‌­خواهد؟»

این جمله­‌ی اسکار فینگل اُ. فِلاهرتی ویلز وایلد، شاعر، داستان‌­نویس و نمایش­نامه‌­نویس مشهور ایرلندی در قرن 19،  موید رابطه‌­ی صمیمانه‌­ی او با دخانیات است. از میان سایر مشاهیر قرن 19 که چنین روابط تنگاتنگی با تنباکو و سیگار دارند می­‌توان از مارک تواین، همینگوی، آلفرد تنیسون (شاعر انگلیسی مشهور به ملک الشعرای بریتانیا)، رالف والدو امرسون (فیلسوف و نویسنده آمریکایی که سخنانی در مدح حافظ و سعدی نیز دارد)، هنری جیمز و جوزف کنراد نام برد.

در زمان‌ه­ای که اکثریت شعرا و نویسندگان، هم‌نشینی با قهوه و تنباکو را لازمه­‌ی خلاقانه نوشتن می­‌دانند، مسلماً ردپای دخانیات در متن آثار ادبی و شخصیت­‌های خلق شده مشهود خواهد بود. مانند جان رونالد روئل تالکین (جی.آر.آر.تالکین) نویسنده و زبان­‌شناس بریتانیایی و خالق ارباب حلقه‌­ها، که گندالف را همچون خودش همواره پیپ به دست به تصویر می‌­کشد. سی.اس.لوئیس نویسنده ایرلندی و خالق سرگذشت نارنیا از دوستان صمیمی تالکین بود؛ این دو غالباً حین گفتگو درباره­‌ی دست‌نوشته­‌هایشان پیپ می­‌کشیدند. در همین سده جیمز بری نمایشنامه نویس اسکاتلندی و خالق شخصیت پیتر پن، در کتابی با عنوان «بانوی من نیکوتین؛ مطالعه­‌ای در استعمال دخانیات» به ورود دخانیات به انگلستان می­‌پردازد. او در کتاب خود درمورد اقبال عمومی به دخانیات چنین می‌­گوید:

«شکوه هستی چیزی بود که از آن صحبت می‌شد. مردانی که تا به حال خود را با چیزهای اندک خانه درگیر کرده بودند پیپ را در دهان خود قرار داده و به فلاسفه تبدیل شده‌­اند. شاعران و طراحان تا زمانی که تمام ایده‌­های فرومایه از آنها رانده شود دود می­‌کردند، و به جای آن­ها به سوی افکار والایی که گویی جهان تا کنون نشناخته بود، می‌شتافتند.»

در روسیه­‌ی اواخر قرن 19، میخائیل میخائیلویچ باختین (م.م.باختین)، فیلسوف و منتقد ادبی نیز از زمره وابستگان به دخانیات بود. او زمانی که در بحبوحه جنگ جهانی دوم موفق به تهیه کاغذ سیگار نمی‌­شود، صفحات زیادی از دست­‌نوشته‌­هایش را به جای کاغذ سیگار دود می‌­کند.

ادبیات کودک این سده نیز از نقش آفرینی دخانیات بی‌­بهره نمانده است. به عنوان مثال لوئیس کارول نویسنده و عکاس بریتانیایی، در داستان معروفش «آلیس در سرزمین عجایب»، کرم صدپای کهنسالی را به تصویر می­‌کشد که همواره قلیان می­‌کشد و از قضا عاقل­‌ترین شخصیت داستان و پیشگو است.

در قرن بیستم نیز این روند همچنان ادامه دارد. اعتیاد به دود چه در میان نویسندگان و چه شخصیت­‌های مثبت و منفی کتاب­‌هایشان دیده می­‌شود.

سیمون گری، نمایشنامه نویس و خاطره‌­نگار بریتانیایی، کتابی تحت عنوان «خاطرات سیگار کشیدن» می­‌نویسد. جورج اورول که خود همواره سیگار می‌­کشید، در مقاله‌­ی «کتاب­ها علیه سیگار» به بررسی علل اقبال بیشتر مردم به سیگار نسبت به کتاب می‌­پردازد. او ابتدا کتاب را تفریحی گران می­‌خواند و می­‌گوید به عنوان یک تفریح، سیگار را ترجیح می­‌دهد. اورول در ادامه، هزینه­‌های یک سال خود در خرید کتاب و سیگار را بررسی و مقایسه می­‌کند. از آنجا که سیگار یک بار مصرف است و کتاب قابلیت مصرف چندین باره را دارد، برخلاف فرض اولیه­‌ی خود نتیجه می­‌گیرد که کتاب نسبت به سیگار مقرون به صرفه است. همچنین اشاره‌­ای به سایر آثار و محاسن کتاب دارد و در انتها علت استقبال کمتر از کتاب نسبت به سیگار را هیجان بیشتر در دخانیات و تفریحاتی از این دست می­‌داند. سال­ها پس از مرگ اورول مجسمه­‌ی سیگار به دست او در ساختمان بی­‌بی‌­سی که مدتی در آنجا مشغول به کار بود، نصب می­‌شود. سازنده‌­ی مجسمه معتقد است با توجه به اعتیاد جورج به سیگار، او از این مجسمه و قرارگرفتن آن در محلی که کارکنان حوالی آن سیگار می­‌کشند، خوشحال خواهد بود.

سیگار در ادامه­‌ی موفقیت­‌های ادبی­اش، در رمان معروف «ناتور دشت» نوشته‌­ی جروم دیوید سالینجر، نقش پررنگی را ایفا می­‌کند. هولدن کالفیلد شخصیت اصلی داستان، نوجوان هفده ساله­‌ای است که در برخورد با جامعه­‌ی پر هرج و مرج آمریکا، معصومیت کودکانه­‌ی خود را از دست می‌­دهد. او که کم سن و سال است در برخورد با افراد گوناگون اطراف خود و برای جلب توجه آنها دست به دامان سیگار می­‌شود. هولدن تمامی گفتگوهای خود را به بهانه‌­ی تعارف سیگار آغاز می‌­کند. گویا با این روش خود را بزرگسال نشان داده و فضایی صمیمانه­ برای گفتگو و رهایی از تنهایی فراهم می­‌کند.

ایتالو ازوِوُو، رمان‌­نویس ایتالیایی نیز، در معروف­‌ترین شاهکار خود «اعترافات (وجدان) زنو» سیگار را مدنظر داشته است. زنو کاسینی مردی است که به توصیه­‌ی روانکاوش شرح زندگی خود را می‌­نویسد و در آن وقایعی را بازگو می­‌کند که فقط روانکاوش می­‌داند. زنو خاطرات خود را در اختیار روانکاو قرار می‌­دهد اما مداوای خود را نیمه کاره رها می‌­کند. دکتر برای انتقام جویی و تحریک زنو به ادامه­‌ی معالجه، نوشته­‌های او را با افزودن یک مقدمه بر آن منتشر و در همان مقدمه اعلام می­‌کند که حاضر است نصف عواید انتشار اثر را به زنو بپردازد، به شرط آن که او بازگردد و معالجه­‌اش را به اتمام برساند. فصل اول خاطرات زنو به ماجراهای تلاش او برای ترک سیگار اختصاص دارد.

ایان فلمینگ، نویسنده بریتانیایی نیز یکی از معروف­‌ترین و محبوب‌­ترین شخصیت‌­های سیگار به دست را خلق کرده است؛ جیمز باند 007.

دود و خانم نویسنده

در ابتدای شیوع مصرف دخانیات و در دوره‌­ای که شلوار پوشیدن و دوچرخه­‌سواری برای زنان افعال پسندیده­‌ای نبود، به طبع استعمال دخانیات نیز عملی صرفاً مردانه بود. در اواخر قرن نوزدهم ایده‌­های فمنیستی در قالب جریان «زن جدید» شروع به گسترش کرد. زن جدید که توسط زنان تحصیل­کرده وبرخی مردان روشنفکر حمایت می­‌شد، با آنچه سلطه‌­ی مردان بر جامعه و محدودیت­‌های زنان می‌­نامید، به مقابله پرداخت. در نتیجه‌­­ی چنین فعالیت­‌هایی، ادبیات نیز با ظهور آثار و نویسندگانی متأثر از زن جدید مواجه شد. زن جدید را در شخصیت سو بردهد در رمان «جود گمنام» اثر توماس هاردی می­‌توان دید. سیگار که تا پیش از این به دست زنانی داده می­‌شد که از شخصیت‌­های حداقل به ظاهر منفی داستان بودند و تمایل داشتند برخلاف طبیعت خود و شبیه به مردان زندگی کنند، اکنون همنشین همیشگی زنان مشهور و پیشرو جهان بود. یک پایگاه اینترنتی با گرایشات فمنیستی که در حمایت از نویسندگان زن فعالیت می­‌کند، از زنان نویسنده و شاعری نام می­‌برد که سیگار کشیدن از عادات روزانه­‌ی آنان بوده است. در این یادداشت از افرادی همچون آدلاین ویرجینیا وولف (رمان‌­نویس، ناشر، منتقد و فمنیست مشهور انگلیسی)، سیمون دوبوار، دوروتی پارکر (شاعر، نویسنده، منتقد و طنزنویس آمریکایی)، ژرژ ساند، بریل بینبریج (نویسنده­‌ی انگلیسی، برنده­‌ی کتاب سال انگلیس و نامزد جایزه­‌ی بوکر، معروف به جواهر ملت انگلیس)، سوزان سانتاگ (نویسنده، نظریه­پرداز ادبی و فعال سیاسی آمریکایی)، پاتریشیا های­‌اسمیت (نویسنده­‌ی آمریکایی)، آین رند (رمان‌نویس، فیلسوف، نمایشنامه‌نویس و فیلمنامه‌نویس روسی_آمریکایی)، زورا  نیل هرستون (نویسنده، توده‌شناس و انسان‌شناس آفریقایی_آمریکایی) و اینگه­‌بورگ باخمان نام برده شده است. سیمون دوبوار فرانسوی که نامدارترین زن روشنفکر قرن بیستم نامیده می‌­شود، در غالب عکس­‌هایش سیگار در دست دارد. آنچه که در مورد اینگه­‌بورگ باخمان، نویسنده و شاعر اتریشی، ذهن را بیشتر درگیر می­‌کند، مرگ او در اثر آتش­‌سوزی ناشی از سیگارش است.

سال­‌ها پیش از آنکه علم از عواقب سیگار کشیدن به ما بگوید، رمان‌نویس رمانتیک، نمایشنامه‌نویس، روزنامه‌نگار، اصلاح‌طلب اجتماعی و خاطره‌نگار فرانسوی، ژرژ ساند سیگار را محرک خلاقیت می‌­دانست:

«یک سیگار غم و اندوه را کرخت می­کند و ساعت­های گوشه‌­نشینی را با یک میلیون تصویر دلپذیر پر می­‌کند.»

گفته‌­اند مشت نمونه‌­ی خروار است. اما یک بررسی اجمالی در شیوع مصرف دخانیات میان اهالی ادبیات، مواردی فراوان­‌تر از مشت به دست می‌­دهد که نمونه­‌ی فراگیری این مشکل در کل خروار است. ادامه‌­ی این روند می­‌تواند موجب ضرورت نام­‌گذاری روزی به عنوان «روز هوای پاک در ادبیات» شود. ظاهراً گاردین چنین ضرورتی را احساس کرده که به بهانه سالگرد محکومیت صنعت دخانیات به پرداخت غرامتی سنگین به مصرف کنندگان ایالت فلوریدا در سال 1999، توسط هیئت منصفه­‌ی میامی، سوالاتی را با محوریت حضور دخانیات در ادبیات برای مخاطبان خود طراحی می‌­کند.

پی‌نوشت: اولین مطلب من در مجله‌ی ادبی الفیا