سماع قلمسماعی منک، وجدی فیک، سکری فی کلامی لک...

«کلفتمان را توی طویله چنان زیر ضرب و شتم گرفتند که دیگر نتوانست بیرون بیاید. ... دست و پای نوکر را هم بستند و به خاک انداختند، چوبی در حلقش فرو کردند و او را توی چاله پر از ادرار و کود متعفن حیوانات درغلتاندند و می‌گفتند این هم نوشابه سوئدی!.»

این تنها یکی از هزاران صحنه خونین و خشونت‌­بار جنگ­های مذهبی اروپاست که گریمِلس‌هاوزِن 20 سال پس از پایان جنگ­ در رمان تاریخی خود «سیمپلی‌سی‌سیموس» (Simplicius Simplicissimus) توصیف کرده، دانیل دفو نیز در «خاطرات یک شوالیه» (Memoirs of a Cavalier) به این جنگ­‌ها پرداخته است. جنگی که در 1618 میلادی با «پرتاب از پنجره پراگ» شروع شد و سی سالِ تمام، اروپا را به خاک و خون کشید. سده­‌ای پس از نهضت اصلاح مذهبی که مارتین لوتر به راه انداخت، شاهزادگان پروتستان در اعتراض به محدودیت­‌های مذهبی­‌شان به کاخی در پراگ هجوم بردند و نمایندگان امپراتوری مقدس رم را از پنجره کاخ بیرون انداختند و این‌گونه جنگ مذهبی میان کاتولیک و پروتستان شروع شد. درگیری به ظاهر میان پیروان کاتولیک و پروتستان رخ داد اما نزاع اصلی، نزاعی بر سر قدرت میان حکومت­‌های هابسبورگی اتریش و اسپانیا با قدرت­‌های دیگر منطقه یعنی فرانسه، هلند، دانمارک و سوئد بود. قدرت­‌طلبی حاکمان، جنگ را به گونه­‌ای پیش برد که پس از سی سال درگیری و کشته شدن چیزی بین 180 هزار تا 9 میلیون نفر، جدایی دین از سیاست به عنوان تنها را­ه‌­حل معرفی شود. پس از پایان این سی سال آنچه در اروپا رخ داد، فراهم ساختن بستر اجتماعی خروج دین از حوزه سیاست و ایجاد حس نژادپرستی و ملی­‌گرایی افراطی بود که از جمله دلایل وقوع جنگ­‌های جهانی نیز نام برده می­‌شوند. اما گویا این جنگ‌­ها پس از سی سال تمام نشده و تا بیش از سیصد سال دیگر نیز ادامه یافته و به روزگار کنونی رسیده است، این بار با شرایطی متفاوت و در گوشه‌­ای دیگر از این کره خاکی. امرزوه بر کمتر کسی پوشیده است که اختلافات مذهبی غرب آسیا (همان خاورمیانه در ادبیات امپریالیستی) پیاده سازی شکل دیگری از جنگ‌­های مذهبی اروپا است. مخالفان حضور دین در عرصه حکومت تلاش می­‌کنند که با سواستفاده ار دینداران ساده­‌لوح، گروه­‌های رادیکالی ایجاد کنند تا در تقابل میان مذاهب، به خواسته­‌شان برسند؛ همان اتفاقی که این روزها در افغانستان، یمن، عراق، سوریه، میانمار و نیجریه شاهد آن هستیم. فاجعه کشتار مسلمانان بوسنی شاید از اولین بازسازی­‌های جنگ مذهبی اروپا، علیه مسلمانان بود.

پس از آنکه در سال 1992 میلادی و در ادامه فروپاشی دولت­‌های سوسیالیستی، جمهوری سوسیالیستی یوگسلاوی نیز منحل شد، جمهوری بوسنی و هرزگوین طی برگزاری یک همه‌­پرسی استقلال خود را اعلام کرد. صرب­‌های بوسنی که احساسات مذهبی و نژادپرستانه­‌شان توسط صرب­‌های همسایه تحریک شده بود، در همه­‌پرسی شرکت نکردند و فردای روز اعلام استقلال، با حمایت صربستان و مونته‌­نگرو و به قصد تجزیه، دست به اسلحه بردند. جنگی خونبار علیه مسلمانان به راه افتاد که آن را دومین نسل­‌کشی بزرگ تاریخ جهان می‌­دانند. میزان خشونت این جنگ­‌ها یادآور اعمال وحشیانه جنگ­‌های مذهبی سی‌­ساله در اروپا بود؛ البته این ­بار تنها یک طرف ماجرا چنین توحشی به خرج می‌­داد. «هر صربی که مسلمانی را محافظت کند در جا کشته می‌شود» از بلندگوهای مناطق صرب­‌نشین بوسنی فریاد زده می­‌شد. ماتئی ویسنی‌یک در نمایشنامه «پیکر زن همچون میدان نبرد در جنگ بوسنی» آن روزهای بوسنی را چنین توصیف می­‌کند:

«کشور من تصویر یه پیرمردی رو داره که از صف پناهنده‌ها بیرون می‌آد و برای این که خستگیش رو در کنه روی علف‌ها دراز می‌کشه، روی علف‌هایی که توش یه مین ضد نفر خاک شده... کشور من شبیه اون مادریه که می‌بینه اونیفورم پسرش یه دگمه کم داره. با عجله دگمه رو می‌دوزه و بعدش پسرش رو خاک می‌کنه... کشور من همون پدریه که هر روز برای دختر هفت ساله‌اش که سیصد و چهل و شش روزه که مرده، یه عروسک می‌سازه... کشور من یه روستایی پیره که به سربازهایی که وارد روستاش می‌شن نگاه می‌کنه و ازشون سوال می‌کنه: «شما خودی هستین؟»...کشور من اون پناهنده مسلمونه که توی یه روستای مجاری مرده ، یه روستای مجاری که توش هیچ قبرستون مسلمونی وجود نداره و هیچ کی نمی دونه چه جوری باید یه مسلمون رو به خاک سپرد...اینه کشور من: یه سرباز هجده ساله که اهل شوخیه و مثل پاکت‌های شیر روی گلوش نقطه‌چین کشیده و زیرش نوشته : از اینجا ببُرین.»

اما مسلمانان دیگر کشورها ساکت ننشستند:

«ای برادران! ما با بهترین مردانمان به بوسنی و هرزگوین رفتیم. آنجا پادگان نظامی در اختیار داشتیم … احتمالاً برای اولین بار است که در این باره و با این صراحت سخن می‌گوییم، جنگیدیم و شهدایی را تقدیم کردیم. برای دفاع از چه کسی؟ از مسلمانان اهل سنت در بوسنی»

این سخنان سیدحسن نصراللّه موید حضور شیعیان لبنان در کنار مسلمانان اهل سنت بوسنی در طول جنگ با صرب‌­هاست. ایران نیز پس از امر رهبری مبنی بر یاری مسلمانان بوسنی، حضور نظامی و فرهنگی خود را آغاز کرد. حضوری که به بزرگ­‌ترین تهدید علیه طراحان این جنگ مذهبی تبدیل شد، تا آنجا که خروج ایران و هم‌فکرانش از بوسنی یکی از شروط جنایتکاران برای صلح بود. اولین ایرانیان یک هیئت دوازده نفری به رهبری آیت اللّه جنتی بودند که به منظور رساندن پیام آیت اللّه خامنه‌­ای، خود را به بوسنی رساندند. نتیجه حضور فعالان فرهنگی و رسانه‌­ای مانند نادر طالب­‌زاده، رضا برجی، و محمدصدری در کنار این هیئت، یکی از اولین روایت­‌ها از جنگ بوسنی بود: مستند «خنجر و شقایق» با قلم و آوای شهید مرتضی آوینی که البته با حواشی فراوانی برای پخش از صداوسیمای ایران همراه شد. پس از پایان نیز جنگ بسیاری از رزمندگان بوسنی به ایران آمده و در جریان حرکتی که مرتضی سرهنگی آغازگر آن بود، دست به قلم بردند تا خاطرات آن روزهای تلخ اما با طعم شیرین برادری را ثبت کنند. اکنون که سال‌­ها از جنگ بوسنی می‌­گذرد، می‌­توان «ر» و یا «لبخند من انتقام من است»، «کارت‌­پستال‌­هایی از گور»، «خداحافظ سارایوو»، «آزارشان به مورچه هم نمی‌رسید»، «نبرد برای سارایوو»، «خاطره جنگی»، «گل­‌های سرخ سارایوو» و «مروری بر تاریخ مسلمانان در یوگسلاوی و جنگ در بوسنی و هرزگوین» را خواند، می­‌توان عکس­‌های آقای برجی و یا مستند «مارش میرا» از سنت هرساله­‌ای در بوسنی به همین نام، را دید. اما همچنان مسئله نبود روایت‌­ها و یا تاخیر و ممیزی در انتقال آنها به دیگران مشکلی غیرقابل اغماض است. روایاتی که باید در راستای عزم رهبرانی همچون سیدحسن نصراللّه و سیدعلی خامنه‌­ای بیایند تا تفرقه میان مذاهب به وحدت علیه استکبار و کفر بدل شود. روایت­‌هایی که باید آنچه امروزه بر مسلمانان و مظلومان یمن، افغانستان، عراق، سوریه، نیجریه و میانمار می­‌گذرد را فریاد کنند.

مروری بر روایات اسارت در جهان

اسارت در چنگال دشمن در جای جای تاریخ بشری به چشم می‌­خورد؛ همواره پیروز جنگ، بسته به فرهنگ جامعه‌­اش اسرا را یا به بردگی می­‌برده و یا می­کشته‌­است. در میان این اسیران جنگی کم نیستند آنان که دست به قلم برده و از روزگار اسارتشان نوشته‌­اند: احوالات درونی­شان، فضای اردوگاه‌­ها، آنچه بر سایر اسرا می‌گذرد و مطالبی از این دست. تعداد روایات اسارت و اهمیت داده‌­هایی که می­‌توان از آنها بیرون کشید به گونه­‌ای است که نمی‌­توان نادیده­‌شان گرفت، حتی برخی پژوهشگران به این آثار در قالب یک ژانر ادبی مستقل می­‌نگرند، که البته نباید با ادبیات زندان اشتباه گرفته شوند. این دسته از آثار متعلق به جامعه و جغرافیای خاصی نیستند و در میان اسرای دوطرف یک نبرد نیز دیده می‌­شوند؛ اما بسیاری از آنها نادیده گرفته شده‌­اند. این نادیده‌­گرفتن و درمقابل نگاه ویژه به برخی، معمولاً دلایلی سیاسی داشته‌­اند. نگاه ویژه به روایت­‌های آشویتس یکی از مواردی است که با اغراض سیاسی همراه بوده است. آشویتس اردوگاه آلمان در لهستان بود که به کوره‌های آدم سوزی‌اش معروف است. این روایت‌­ها در راستای اثبات هلوکاست و ایجاد حق کاذب برای یهودیان اشغالگر، تقویت شد. «انسان در جستجوی معنا»، «شب»، و «من آخرین یهودی‌­ام» از جمله روایت‌هایی هستند که نویسندگانشان خود اردوگاه آشویتس را چشیده‌­اند. داخائو نیز یکی دیگر از این اردوگاه­‌هاست. «مارتا گلهورن» در کتاب «به من دروغ نگو»، داخائو را اینگونه روایت می­‌کند:

«پشت سیم‌های خاردار و حفاظ الکتریکی آدم‌هایی مثل اسکلت در آفتاب نشسته بودند و به دنبال شپش خود را می‌کاویدند. آنها فاقد چهره‌ای خاص بودند و سنشان را نمی‌شد حدس زد. چهره‌هایی بی‌روح و زردرنگ، فقط پوست و استخوان. با چشم‌هایی عجیب، درشت و از حدقه درآمده. اینجا داخائو است.»

در مقابل غلبۀ روایت‌های آشویتس، از اردوگاه اسرای آلمانی در جبهۀ متفقین صدایی بیرون نیامد و این فقدان روایت، به بیشتر دیده شدن جنایات یک طرف نبرد کمک کرد.

تاریخ آمریکا نیز بارها جنگ و اسارت و برده­‌داری  به خود دیده است: هجوم استعمارگران بر بومیان، جنگ­‌های داخلی شمال و جنوب آمریکا، حضور در جنگ جهانی دوم، حمله به ویتنام، افغانستان و عراق. به همین سبب روایات متعدد و مختلفی از اسارت، در آمریکا نگاشته شده است. دکتر رابرت سی دویل، استاد تاریخ، نویسنده و تهیه­‌کننده، در سال­‌های 1967 تا 1971 افسر نیروی دریایی بوده و در ویتنام حضور داشته است. دویل در «آواهایی از اسارت» (1994؛ Voices from captivity) به روایات اسارت می­‌پردازد و از جمله افرادی است که برای این آثار ژانر مستقلی قائل است.

او در این کتاب نشان می‌­دهد که هرچند چیدمان و شرایط محیطی ممکن است متفاوت باشد، اما داستان­‌های اسارت ساختار مشترک و محتوا و موضوعات مشابهی دارند. دستگیری، حبس، انزوا، شکنجه، سرسپردگی یا مقاومت، مرگ، فرار، آزادی و بازگشت به وطن، کلیدواژه‌­های اساسی و تکرارشونده در این روایات هستند. دویل معتقد است این­ها دقیقاً همان عناصری هستند که این ژانر را به فرم ادبیِ جذاب و ماندگاری تبدیل کرده است. او با استفاده از منابع بسیاری همچون اسناد رسمی، گزارشات اول شخص (خاطرات اسرا)، اسناد تاریخی و نامه­‌های شخصی به علاوۀ آثار فولکور و داستانی، جاودانگی و حضور همیشگی داستان­‌های اسارت را در آمریکا نشان می‌­دهد.

نیم قرن بعد از پایان جنگ جهانی دوم، در سال 1991، صربستان، بوسنی و کرواسی شاهد نسل‌­کشی مسلمانان بودند. مردان غیرنظامی بعد از دستگیری، کشته و زنان به اردوگاه‌ اسرا منتقل می­‌شدند.  چهار سال از پایان جنگ گذشته بود که «اسلاونکا دراکولیچ» نویسندۀ کروات کتاب «کمونیست رفت ما ماندیم و حتی خندیدیم»، کتاب «انگار آنجا نیستم» را به روایت یکی از زنان بازمانده از اردوگاه اسرای جنگی نوشت.

از اردوگاه‌­های شوروی نیز روایاتی شنیده شده است. سال 1974، الکساندر سولژِنیتسین خاطرات خود از این اردوگاه‌ها را در «مجمع الجزایر گولاگ» منتشر کرد. «اسلاوومیر راویکز» نیز یکی از اسرای لهستانی این اردوگاه بود که خاطراتش را در قالب نمایشنامه­ نوشت. پیتر وبر سال 2010، بر مبنای این نمایشنامه، فیلم «راه بازگشت» را ساخت.

روایات دهشتناک گوانتانامو نیز به سختی از ذهن خواهد رفت. «خاطرات گوانتانامو» که دست نوشته‌های مخفیانۀ «محمد ولد صلاحی» است و «حقایق ناگفته از گوانتانامو» نوشتۀ «محمدعلی شاه‌موسوی»، روایاتی هستند که کتاب شدند، اما بازتاب جهانی پیدا نکردند.

جنگ ویتنام هم از جمله نبردهای خونینی است که تبعات آن همچنان بسیاری را درگیر کرده است اما اثری که خاطرات اسرای ویتنامی این جنگ را ثبت کرده باشد، به سختی یافت می­‌شود. روایت اسارت، روایت انسان‌­های رنجور دربندی است که برای بقای جان و هویت خویش می­‌جنگند، آن گونه که دراکولیچ در «انگار آنجا نیستم» توصیف می­‌کند:

«دنیای بیرون برای ما کاملاً ناپدید شده بود و تنها یک قانون در اردوگاه وجود داشت: زنده ماندن. زنده ماندن به هر قیمتی.»

مسئلۀ اسارت، خارج از مرزهای ایران، نه تنها شاهد فقدان، و ترویج یا تحریم هدفمند روایت­‌هاست، بلکه عمده روایات موجود نیز فارغ از ساحت‌­های انسانی و عمدتاً در فضایی سرد، بیشتر بر جنبۀ تنازع بقا تاکید دارند؛ همان گونه که در «انسان در جستجوی معنا» ویکتور فرانکل می­‌گوید:

«زندانی‌هایی می توانستند زنده بمانند که پس از سال‌ها دربدری از اردو به اردو، همۀ ارزش‌های اخلاقی را در کشاکش برای زنده ماندن از دست داده بودند. اینها برای یک نفس زنده ماندن، از هیچ کاری ابا نداشتند. می‌دانیم آنها که از همه بهتر بودند، بازنگشتند.»

پی‌نوشت: اولین یادداشت من در روزنامۀ فرهیختگان، به بهانۀ یکی از شب‌های فصل اول شب روایت.